Globalni mediji – od ekspanzije do relativnog poraza

Evropa srednjeg veka se po mnogo čemu razlikovala od novovekovne Evrope. Od 8. do 14. veka Evropa je bila feudalna, odlikovala ju je mreža povezanih dužnosti i obaveza, kao i sistemi vladavine razmrvljeni u mnogo malih autonomnih delova. Politička vlast je bila lokalnog karaktera i stvorila je svet u kome su se preklapala prava i moći koji su se međusobno sukobljavali. Od 9. do 19. veka postojalo je Sveto Rimsko Carstvo ujedinjenih hrišćanskih zemalja, to jest međunarodno hrišćansko društvo koje je stvoreno pod patronatom Katoličke crkve i predstavljalo je pokušaj da se usitnjeni centri vlasti ujedine i centralizuju. Prostiralo se od Nemačke do Španije i od severne Francuske do Italije. Međunarodno hrišćansko društvo je bilo pre svega teokratska tvorevina s Bogom kao centralnim izvorom autoriteta. Stvarna svetovna vlast je bila ograničena sa jedne strane strukturama vlasti feudalne Evrope i, sa druge strane, Katoličkom crkvom. S industrijskim revolucijama koje su proizvele čitav talas složenih društvenih promena, nastaje sve izraženija potreba da se dovede u pitanje teokratski karakter države, i stvori novi tip političke zajednice u kojoj bi bila jasno odvojena crkvena od svetovne vlasti. Novi vek, vek industrijskih, političkih i kulturnih revolucija istovremeno je i vek konstituisanja nacije. Međutim, paralelno s nastankom modernih nacija, krajem 17. i početkom 18. veka javlja se ideja o svetskom društvu[1]. Dok se, sa jedne strane, tek konstituišu nacije, institucionalno, politički i simbolički uobličavaju granice i uspostavljaju nacionalne diferencijacije, sa druge strane nastaje ideja o prevazilaženju nacionalnog oblika socijalno-političke organizacije, tvrdnja o relativnosti i besmislenosti granica koje odvajaju nacije, ideja o univerzalnosti ljudske prirode.

Masovni mediji su bili jedan od ključnih instrumenata koji je omogućio prelazak organizacije društva do tada podeljenog na lokalne jedinice, odnosno kraljevine, kneževine, vojvodstva, varoši i gradove, na viši nacionalni nivo. Masovni mediji, u to vreme pre svega štampani, učinili su mogućom unifikaciju društva unutar sebe diferenciranog na kulturno, jezički, politički, običajno i verski osobene regione. Nastali kao rezultat industrijske i kulturne revolucije, mediji su postali sredstvo pomoću kojeg je, prvi put u istoriji čovečanstva, bilo moguće prenošenje istih informacija masovnoj čitalačkoj publici. Stvaranje nacionalne države je determinisalo redukciju regionalnih identifikacija, sentimenata, antagonizama, ali je istovremeno pokrenulo intenzifikaciju i erupciju nacionalističkih osećaja, i dovelo do reafirmacije srednjovekovnih evropskih sukoba u novim oblicima. Nastanak evropskih pojedinačnih nacija je propraćen između ostalog nacionalromantičarskim pokretom, Herderovim učenjem o Duhu naroda[2], kolektivnim narcizmom nacionalnih jedinica, izmišljanjem tradicije, potenciranjem sopstvene kulturne superiornosti u odnosu na druge. Strah od novih sukoba između tek stvorenih evropskih nacija ubrzao je konstrukciju ideje o transnacionalnim unijama, svetskom društvu i univerzalnoj kulturi. U Francuskoj Sen Simon u delu Reorganizacija evropskog društva, koje je napisao 1818. godine zajedno s Ogistom Tijerijem,predlaže ujedinjenje evropskih naroda i stvaranje zajedničkog evropskog prava. Ogist Kont u to vreme predstavlja svojim savremenicima specifičnu anticipaciju budućnosti sveta po kojoj će čovečanstvo kroz sledeće vekove ići ka sve višem stepenu unifikacije i izjednačavanja i to u oblastima nauke, politike, ekonomije, moralnosti i religijskog verovanja. U Nemačkoj Imanuel Kant se u svojim spisima o međunarodnim odnosima zalaže za stvaranje konfederalne svetske države, demokratske kosmopolitske zajednice i kosmopolitskog prava. Prema Kantovom mišljenju, uspostavljanje kosmopolitske zajednice zavisi od stvaranja saveza mira ili unije, to jest ugovora između sve većeg broja država koje su spremne na trajnu zabranu rata.[3] Kantova razmišljanja o mogućnostima nastanka svetskog građanskog društva poslužila su Sjedinjenim Američkim Državama kao inspiracija za uspostavljanje prvo Lige naroda, a potom i Ujedinjenih nacija. S završetkom Drugog svetskog rata, nakon tragičnih posledica nacističke nemačke politike, drugog po redu, uistinu globalnog rata, u smislu da je u njega bio uvučen najveći deo čovečanstva, osnivanjem Nirnberškog suda, zatim osnivanjem Međunarodnog monetarnog fonda, Svetske banke i Svetske trgovinske organizacije, kao i drugih brojnih organizacija transnacionalnog tipa, postepeno se pokreće proces sve veće transnacionalizacije svih društvenih procesa, društvenih aktivnosti, društvenih ekonomskih, političkih, informacijskih, naučnih, kulturnih transakcija. Dok na nivou globalne politike počinje proces postepene transnacionalizacije pojedinačnih društava i implementiranja vrednosti liberalne demokratije sve većem broju društava, ujednačavanja različitih društava na nivou univerzalnih političkih i kulturnih vrednosti, u modernim zapadnim državama, na njihovom unutrašnjem planu, teče isti proces kulturne homogenizacije, odnosno ujednačavanja stavova, ukusa, stilova, kulturnih potreba, uz pomoć masovnih medija i na njihovoj osnovi stvorene masovne kulture. Demografska revolucija nastala kao rezultat proširene demografske reprodukcije, zatim industrijska revolucija koja je drastično podigla životni standard unutar zapadnih zemalja, ali i zemalja s socijalističkim uređenjem, urbanizacija prostora, stvorili su specifičnu socijalnokulturnu bazu pogodnu za razvoj masovne kulture. Nastanak novog tipa kulture, predominantne u odnosu na tradicionalnu ruralnu kulturu, ali i elitnu kulturu visokih društvenih slojeva, bio je povod za početak rasprave o ulozi masovne kulture u oblikovanju i prenošenju političkih ideologija, o odnosu masovne kulture i demokratije, o ulozi masovnih medija u konstruisanju poželjnih stavova kod javnog mnjenja, proizvodnji saglasnosti, institucionalizaciji političkog otpora, uticaju na vrednosne sisteme i preovladavajuće vrednosne individualne i kolektivne orijentacije. Masovna kultura je napadnuta od kritičara s leve i s desne pozicije. Dok su levičari tvrdili da masovni mediji industrijskom proizvodnjom kulture doprinose stvaranju masovnog autoritarnog društva, političkog konformizma i eskampizma, pretvaranju publike u konzumente medijskih proizvoda i objekte političke manipulacije, kritičari s desnog političkog spektra su utemeljili svoju kritiku masovne kulture na tvrdnji da ona vodi uzurpaciji konzervativnih kulturnih vrednosti, tradicije, uništavanju komunalnih veza i porodice kao osnovne društvene jedinice, razgradnji i podrivanju morala, opadanju religijskog autoriteta itd.

Uprkos udarima teorijske kritike, zahvaljujući svojoj tehnološkoj prirodi, tržišnoj logici svog funkcionisanja i integralnoj povezanosti s ekonomskim sistemom kapitalizma, masovni mediji su se nakon Drugog svetskog rata sve intenzivnije razvijali, tehnološki usavršavali, bivali u sve većem stepenu politički instrumentalizovani, sve više su doprinosili ekspanziji masovne kulture i kulture uopšte. Upravo zahvaljujući masovnim medijima kultura je ušla u sve pore društva. Kultura je postala oblast koja prožima sve društvene aktivnosti i procese, od onih koji spadaju u domen svakodnevnog života pa sve do onih koji se nalaze u oblasti državne politike. Pošto je kultura postala ekspanzivna, borba za kontrolu nad kulturom, kulturnim ustanovama, simbolima, značenjima, tehnologijom njihove proizvodnje i sistemima njihovog rasprostiranja postaje tokom druge polovine 20. veka integralni deo svakodnevne političke i ideološke borbe.

Nakon postmodernog zaokreta[4] koji je hronološki koincidirao sa promenom paradigme na čijoj osnovi je izgrađena posleratna ekonomska i kulturna politika, zatim dominantna politička ideologija liberalne demokratije, uticaj finansijske i političke moći na masovne medije postaje evidentniji i sve veći. Krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina 20. veka masovni mediji postaju komercijalniji, usmereniji na reklamnu industriju, zaradu, profit itd. Osnovne funkcije medija su i dalje informativna, zabavna i edukativna, no dolazi do modifikacije u načinima na koje se ove funkcije ostvaruju. Osim tri fundamentalne i manifestne funkcije, masovni mediji postaju sve više posvećeni reprezentaciji stvarnosti, proizvodnji značenja, infiltraciji u poredak simbola, konceptualizaciji stvarnosti. Tek uspostavljena neoliberalna paradigma je dobila svoju refleksiju ne samo u ekonomiji i međunarodnim odnosima, nego i u oblasti kulturne, prosvetne i naučne, pa i medijske politike. Tokom osamdesetih godina 20. veka na jednoj strani sveta je počeo proces ruiniranja i implozije socijalizma kao socijalno-političkog koncepta, na drugoj, odnosno zapadnoj strani sveta, odvijala se temeljna promena paradigme, odnosno napuštanje socijalnog tipa kapitalizma i uspostavljanje neoliberalnog modela ekonomskog funkcionisanja. Uspon transnacionalnog kapitala, zatim sve veći broj transnacionalnih kompanija, kriza suvereniteta modernih država nastala pod uticajem transnacionalnih, ali i subnacionalnih instanci, slabost i nepostojanje jasno artikulisane leve političke orijentacije determinisali su, u promenjenom paralelogramu političkih sila, potpunu dominaciju neoliberalne ideologije. U masovnim medijima se to odrazilo na očekivan način. Oni su stali na stranu poretka i hegemone kulture.

U svakom društvu masovni mediji prenose vrednosti koje su inkorporirane u onu ideologiju koja je dominantna. Ukoliko postoji blok otpora dominantnim centrima moći i njima svojstvenim vrednostima, medijski sistem učestvuje u medijaciji eventualne konfrontacije, ali s unapred izgrađenim sistemskim mehanizmom pomoću kojeg institucionalizuje otpor, zatim modifikuje njegovo značenje, i na kraju anulira njegove političke, socijalne i kulturne efekte. Neoliberalna ideologija je prirodno, s obzirom na to da se u njenoj suštini nalaze vrednosti novca, uspeha, progresa, dovela do potiskivanja vrednosti čiji značaj naglašava konzervativizam; patriotizam, zajednica, moralnost, verovanje, zatim vrednosti socijalističke orijentacije; jednakost, humanost, solidarnost, i na kraju osnovnih, bazičnih antropološke vrednosti; ljubav, prijateljstvo, saosećanje, itd. Antropološko shvatanje ljudske prirode koje se nalazi unutar neoliberalnog pogleda na svet[5] nadovezuje se na socijaldarvinističko učenje o životu kao borbi za opstanak, zatim na makijavelizam, i na kraju na liberalno učenje o interesima kao fundamentalnoj okosnici ljudske prirode. Posebno značajan fenomen tokom osamdesetih godina, kad je reč o zapadnim medijima ili o američkoj i evropskoj kulturnoj industriji, jeste sve uočljivija redukcija edukativne i informativne funkcije, sve veća orijentacija na zabavu i sve veća prisutnost nasilja.[6] Zapostavljanje edukativne i informativne uloge medija se uglavnom objašnjava isticanjem da je to prirodan rezultat komercijalizacije medija i njihove orijentacije na postojeće potrebe publike, dok je prisutnost nasilja u muzičkoj i filmskoj industriji branjena argumentima teorije o alternativnom potkulturnom buntovništvu ili argumentima naučno nedovoljno utemeljene teorije o katarzi. I jedan (redukcija edukativne i informativne funkcije) i drugi fenomen (predominacija nasilja) jesu bili dugo predmet rasprave, negativne kritike ili apologije među mediolozima, sociolozima, sociolozima kulture i antropolozima.

Vrednosni preokret osamdesetih godina, politički, ekonomski i kulturološki determinisan, proizvođen i posredovan masovnim medijima, predstavljao je introdukciju u poslednju deceniju 20. veka kada na svetskom planu nestaje glavna država nosilac socijalističkog uređenja SSSR, kad se urušava vojnobezbednosni savez Varšavski pakt, kad države bivšeg trećeg sveta padaju na još niži nivo društvene razvijenosti, itd. Čuvena krilatica ideologa neoliberalizma „Neoliberalizam nema alternativu“[7] je većem delu akademske zajednice, bilo SAD, zapadne ili istočne Evrope, izgledala utemeljena u stvarnosti i teorijski nediskutabilna. Skoro svi elektronski ili štampani mediji, zatim muzička ili filmska industrija, svojim proizvodima, sadržajima, na jedan ili drugi način, postaju oslonci i instrumenti neoliberalne paradigme u svim njenim varijetetima. Dok na ekonomskom i političkom planu tokom devedestih godina 20. veka imamo trijumf kapitalizma i liberalne demokratije, na kulturnom planu se dešavaju delimično suprotni procesi.[8] Interesantno je da se u ovom fenomenu divergencije odvija vrednosna kolizija, odnosno sukob između vrednosti liberalne demokratije kao što je to, pre svega, sloboda koja se može smatrati univerzalnom pozitivnom vrednošću sa jedne strane, i negativnih čak antivrednosti koje promovišu tokom devedestih godina kulturna industrija i masovni mediji s druge strane. Masovni mediji tokom poslednje decenije 20. veka nedvosmisleno stoje iza terora starosti i ružnoće, etičke konfuzije i estetske asimetrije, kakofonije i nesvrsishodne disonance, banalne fluktuacije i neodređenosti, konstitucionalne deformacije kao neautentične refleksije partikularnih delova sistema ili artificijelne subverzije, značenjski promašenih performansi, itd.

Funkcija ovog kontrakulturnog delovanja masovnih medija je, između ostalog, kontrola nad najmlađim delovima populacije nekog društva. Pošto neoliberalni kapitalizam ne može u socijalni sistem da uključi najmlađu generaciju jer se finansijski kapital usmerava transnacionalnim kompanijama ili ka korumpiranim nacionalnim i transnacionalnim elitama[9], plašeći se pobuna, pre svega socijalnih, sistem preusmerava intelektualnu i stvaralačku energiju omladinskih potkultura, industrijskim oblikovanjem njihovih stilova, u prostore kulture unutar kojih će njihov individualni ili zajednički identitet biti razgrađen i rastvoren na međusobno nepovezane, disonantne, asimetrične i značenjski inkompatibilne, socijalno disfunkcionalne elemente. Mladost je pozicionirana u onaj deo društvene stvarnosti u kojem ostaje nemoćna da se suprotstavi socijalnoj ili političkoj represiji sistema. Kao što prenaglašeni aktivizam nevladinih organizacija na polju zaštite prava može sakrivati realnu postojeću politiku političke i socijalne diskriminacije koju sprovode oficijelne državne institucije, tako i prenaglašeno prisustvo mladosti i lepote u masovnim medijima sakriva institucionalno podržanu supremaciju ružnoće, deformacije i antropološkog pesimizma koji iz njih logično proističu. Funkcija manifestnog ali artificijelnog „terora“ je da učini nevidljivim latentni ali autentični „teror“ koji postoji i razvija se unutar dominantnih društvenih institucija, kao i da omogući njegovu nesmetanu reprodukciju.

Tokom devedesetih, između ostalog, i uz pomoć masovnih medija, mladost je pod udarima narko-terorizma, terorizma estetike ružnoće utkane u dominantne tokove muzičke i filmske industrije, „terorizma“ antivrednosti i antistila, ideološkog „terorizma“, pa čak i „terorizma“ kulturnih studija koje su omladinu definisale kao generacijskog tvorca i nosioca simboličke represije kako bi se preventivno regulisalo i monopolisalo njeno eventualno buntovništvo. Kulturne studije, iako nastale na levoj paradigmi, efikasno manipulišu omladinskim buntovništvom i otporom, usmeravajući ga ka takozvanim mikrostrategijama otpora ili gerilskom ratovanju protiv sistema, upravo zbog disfunkcionalnosti ovih strategija prilikom suprotstavljanja desnom neoliberalizmu. Kao što su svi delovi kapitalističkog sistema funkcionalno pozicionirani u desni diksurs, takva stvar je i sa kulturnim studijama koje su, ne mogavši da koriguju sistem, s protokom vremena postale latentni, indirektni i na najapstraktnijem konceptualnom nivou apologeta desnog neoliberalizma. „Kritiku“ kapitalizma koju nalazimo u kulturnim studijama treba shvatiti uslovno. Ona je više u funkciji proizvodnje bloka otpora kapitalizmu (u širem smislu Zapadu) da bi ga kao takvog pozicionirala u kontekst objekata nad kojima sistem interveniše. Kulturne studije, pored ostalih delova sistema, učestvuju u neprekidnom procesu pretvaranja subjekata delovanja u objekte sistemske intervencije. To čine i sa najmlađom generacijskom kategorijom u društvu. Najradikalnije neprijateljstvo neoliberalnog, dobrim delom, globalizovanog kapitalističkog sistema prema omladini kao generacijskoj kategoriji dolazi do izražaja u proizvodnji, negovanju i medijskoj reprezentaciji ultradesničarskih omladinskih potkultura pomoću kojih, kroz poređenje s njima, sam sistem i njegove dominantne otuđene potkulture moći, u određenom i ograničenom vremenskom periodu i prostoru, vraćaju svoju „normalnost“, „ljudski lik“ i legitimitet, to jest sve ono što je dovedeno u pitanje i narušeno neoliberalnom ekonomskom i političkom praksom.[10]

Globalni centri moći su tokom poslednje decenije 20. veka ostali bez konkurenata u političkoj, idejnoj, kulturnoj, finansijskoj, vrednosnoj areni u kojoj se odvija borba za moć i supremaciju. Na globalnom planu nestao je socijalno-politički koncept socijalizma koji je bio radikalna alternativa kapitalizmu bilo socijalnom ili neoliberalnom, na vojnom – nestao je Varšavski pakt, na kulturnom – dezavuisane su vrednosti konzervativizma i socijalizma, na estetskom – pobedu je odnela estetika ružnoće, na moralnom – makijavelizam je pobedio humanizam, na antropološkom – pesimizam je odneo prevagu nad antropološkim optimizmom, na generacijskom – buntovništvo i intelektualna energija omladinskih potkultura su institucionalizovani i uništeni simboličkom ofanzivom antivrednosti, uz pomoć muzičke i filmske industrije, ali i oficijelnih obrazovnih i kulturnih ustanova.

Ostavši bez konkurencije i otpora, ideologija globalizma tokom devedesetih godina dolazi do najvišeg stepena svog otelovljenja s još uvek neokrnjenim legitimitetom. Sami masovni mediji krajem 20. veka predstavljaju deo opšteg procesa ekspanzije i širenja globalnih korporativnih sistema. Proces sve intenzivnijeg globalizovanja medijskog sistema koincidirao je sa sveobuhvatnijim promenama na globalnom ekonomskom, političkom i kulturnom planu. Na vrhuncu svog razvoja globalni mediji skoro u celosti funkcionišu u skladu sa ključnim načelima korporativne ideologije. Kad je reč o korporativnoj ideologiji, njeni suštinski elementi su teza da tržište vrši efikasnu alokaciju resursa i obezbeđuje načine za organizovanje ekonomskog života, da je najbolja ona vlada koja najmanje vlada, da je pravi cilj ekonomije neinflantoran ekonomski rast i na kraju uverenje o poželjnosti potpune privatizacije. S obzirom na to da su globalni mediji neraskidivo povezani s transnacionalnim kapitalom i korporativnim kapitalizmom i svim njegovim pratećim inherencijama, tehnološkim i ideološkim suplementima, prirodno je da ih je njihov razvoj doveo do sve veće komercijalizacije.

Ekstremna komercijalizacija medija, koncentracija medijskih kuća u grupu od nekoliko svetskih medijskih konglomerata vodila je slabljenju konkurentske pozicije državno subvencionisanih medijskih sistema. Javni emiteri su početkom devedesetih godina usled jake konkurencije privatnih medijskih kuća počeli sve više da gube publiku i da dolaze u bezizlaznu i nezavidnu situaciju u kojoj moraju da se odluče, ili za komercijalizaciju koja će im doneti ekonomski opstanak ali koja će ih udaljiti od njihove primarne funkcije javnog servisa, ili za otpor komercijalizaciji i na taj način sebe osude na ekonomsku propast. Početkom devedesetih godina 20. veka došlo je do neviđenog talasa spajanja globalnih medijskih konglomerata. U prvoj ligi se našlo oko desetak vertikalno integrisanih medijskih kuća. Šest firmi se uklapa u taj opis, a to su: News Corporation, Time Warner, Disney, Bertelsmann, Viacom, TCI. Ove firme su glavni producenti zabavnih sadržaja, medijskih programa, i poseduju globalne distributivne mreže. Beleže prosečnu godišnju prodaju od deset do dvadeset pet milijardi dolara godišnje. Iako se News Corporation rangira na petom mestu sa približno deset milijardi dolara prodaje u 1996. godini, ona predstavlja prvi model globalne medijske firme za 21. vek i najbolji je primer za razumevanje funkcionisanja globalnih medija. Najznačajniji poslovi u medijima koje News Corporation poseduje uključuju:

1. Oko 132 lista uglavnom u Velikoj Britaniji i SAD, što je čini jednom od tri najveće novinske agencije na svetu;

2. Twenieth Century Fox, glavni centar za produkciju filmova televizijskih i video-programa, sa arhivom od preko dve hiljade filmova za prikazivanje;

3. Fox Broadcasting network;

4. Dvadeset dve televizijske stanice u SAD, što je najveća grupacija stanica u SAD koja pokriva oko 40 odsto domaćinstava;

5. Dvadeset pet časopisa među kojima je najpoznatiji TV Guide;

6. Akcije u izdavaštvu, uključujući Harper Collins;

7. 50 odsto interesa u nekoliko američkih i globalnih kablovskih mreža, uključujući FY, FYM, Fox Sport Net;

8. kanal Fox News;

9. Asian Star Television, satelitski sevis i televizijske kanale

10. Kontrolni paket 40 odsto u BskayB;

11. 50 odsto učešća u nemačkom Vox kanalu;

12. 30 odsto učešća u Sky Television SAD i digitalni satelitski poslovni poduhvat sa Echostar Concern;

13. 50 odsto učešća u Japan Skay Broadcasting;

14. australijski Foxtel kablovski kanal;

15. 50 odsto učešća u australijskom Seven Networks;

16. Digitalni satelitski servis Indian Sky Broadcasting;

17. 50 odsto učešća i indijskoj Zee TV;

18. stanicu El Canal Fox na španskom jeziku u Latinskoj Americi;

19. Sky Radio u Velikoj Britaniji;

20. itd.[11]

Ključna obeležja globalnih medija krajem 20. veka su sledeća: naklonjenost transnacionalnom kapitalu, korporativnom kapitalizmu i neoliberalnoj ideologiji, neprijateljski odnos prema socijaldemokratama, radničkoj klasi i nacionalistima, podrivanje lokalnih kultura, zamena javne sfere razonodom, podržavanje materijalističke vrednosne orijentacije, sve veća orijentacija na produkciju medijskih sadržaja koji promovišu nasilje, nemoral, socijalnu patologiju. I na kraju jedna od ključnih karakteristika masovnih medija uopšte tokom poslednjih decenija 20. veka je njihovo aktivno učešće u takozvanoj reprezentaciji stvarnosti. Na ravni supersimulacije i hiperrealnosti, nalaze se nizovi proizvedenih i interaktivno, u funcionalni sistem, povezanih pojava, predstava, emocija, kontrolora egzistencije, označilaca, numeričkih kodova, vizuelnih i auditivnih simbola. Ovaj deo stvarnosti medija, ali i društva jeste nosilac akutno psihotične pseudomoći, koja je pseudo jer je i sama subordinirana i podređena intervencijama drugih, no svakako moći u odnosu na isključene iz sistema sa jedne strane, ili potencijalne nosioce autentične kritike sa druge strane. U ovom kontekstu, stvarne konfrontacije, idejne ili vrednosne kolizije, jesu supstituisane artificijelnim konfrontacijama i kolizijama. Medijski sistem, pa i onaj globalni, čak i kad je diferenciran u skladu sa silama dominacije i silama otpora, dozvoljava prolaz kroz svoje takozvane filtere samo subjektima koji, manifestno ili latentno, odnosno na skrivenom i za šire mase nepoznatom i saznajno nedostižnom metakonceptualnom i metapolitičkom nivou, podržavaju logiku njegovog delovanja, pravila prezentacije i reprezentacije, komunikacije, itd. Ukoliko se društveni, odnosno, medijski sistem kao njegov integralni deo, suoči sa stvarno konfrontirajućim društvenim subjektom koji štrči izvan logike delovanja sistema, to jest preseca sistemske granice „dozvoljenog“, on poseže za strategijom uzurpacije monopola nad tehnologijom proizvodnje značenja, subjekta redefiniše i „dezavuiše“, odnosno, smešta u „društveno problematičnu stvarnost“. Stepen uzurpacije monopola nad tehnologijom proizvodnje značenja i sistemom njihovog rasprostiranja zavisi od stepena autoritarnosti društvenog, odnosno političkog sistema, od vrste konflikta koji unutar društva postoji između bloka moći i bloka nemoći, od sveukupne socijalne konstelacije, itd. „Napad“ medijskog sistema na neku društvenu grupu, pojedinca, događaj ili simbol može biti u funkciji, sistemu potrebnog, inverzivnog obrta, odnosno pretvaranja pojave, događaja, pojedinca, grupe u njihovu apsolutnu suprotnost ili u funkciji pomeranja njihovog identiteta izvan objektivnih referencijalnih okvira. Interpolacija kontrole iz stvarnosti u apstraktni svet proizvedenih ideja, predstava, numeričkih kodova, značenja kompatibilna je pomeranjima u globalnoj političkoj moći ili pomeranjima u odnosima moći unutar jednog pojedinačnog društva. Raslojavanje sveta i neravnoteža snaga na globalnom političkom planu krajem 20. veka i početkom 21. veka, njena koncentracija na zapadnoj strani sveta, i sa druge strane unutrašnje socijalno raslojavanje i diferenciranje zapadnih postindustrijskih društava na liniji elita–masa, reflektovalo se u načinu funkcionisanja medijskih sistema između ostalog u obliku njihove preterane orijentacije na kontrolu stvarnosti. Da bi se proizvedeno značenje, inkorporirano u medijsku poruku, efikasnije prosledilo masovnoj publici kao stvarnosno utemeljeno, ono se legitimiše i etablira posredstvom njegovog dovođenja u vezu s etičkim i epistemološkim kategorijama: dobro, zlo, istina, laž. I kao što medijsko proizvođenje značenja može usloviti inverzivni obrt stvarnosti i ne-stvarnosti, takav obrt se dešava i sa kategorijama dobra i zla, istine i laži. Savršena diskrepancija i inverzija se dešava samo u slučaju ekstremne ili totalne ekspanzije sistema, ili, obrnuto, u slučaju njegove ekstremne ugroženosti od potencijalne korekcije koju zagovaraju nosioci „alternativnih“” ideja, socijalno-političkih koncepata i vrednosti.

Masovni mediji i kulturna industrija u čijim se sadržajima prepoznaju i nalaze vrednosti neoliberalizma preventivno se bore protiv autokorekcije ili protiv alternativnih vrednosti konzervativizma, socijalizma ili humanizma, bombardovanjem masovne publike slikama nasilja, destrukcije, opkoljavanjem „konzumenata“ proizvoda kulturne industrije s vulgarnostima, glupostima, trivijalnostima, kičom, šundom itd. Interesantno je da ovakvo delovanje globalnih medijskih sistema proisteklo iz logike kapitalizma proizvodi uverenje da je ultrareakcionarno učenje o životu kao borbi za opstanak kojom upravljaju pravila socijaldarvinizma bezalternativno. Ono, takođe, u krajnjoj liniji, osnažuje filozofiju pesimizma i nihilizma. Mataporuka koju masovni mediji prenose publici je da ona u borbi protiv deformacije sistema koji je etički, estetski ili epistemološki ugrožava i opstruiše „nema nikakvog izgleda“. U ovoj trivijalnoj, infantilno kukavičkoj i antiantropološkoj metaporuci se manifestuje anticivilizacijska, totalitarna crta kulturne industrije, odnosno njena intencija da totalno kontroliše egzistenciju. Tumačeći je s pozicija zdravog razuma, elementarne obrazovanosti, kultivisanosti i civilizovanosti, u njoj se razaznaje dosadan, prazan, i na duži istorijski rok gubitnički nihilizam.

Neoliberalizam u ekonomiji, kulturi, politici je tokom prethodnih decenija kritikovan s pozicija slabe i nedovoljno artikulisane levice, anarhizma, društveno destruktivne ultradesnice, konzervativizma ili socijaldemokratije. Upravo zahvaljujući intervencijama medija u stvarnost, nemoguće je jasno definisati konfiguraciju političkih „sila“ i identitet političkih aktera na političkoj sceni unutar Evropske unije, SAD i ostalim delovima sveta. Nezavisno od toga, sa sigurnošću se može konstatovati da je neoliberalna paradigma, koja je bila u osnovi ekonomskog i političkog funkcionisanja većine savremenih društava, ozbiljno destabilizovana pod uticajem promenjenog stanja na globalnom političkom planu, svetske ekonomske krize iz 2007. godine, akumulisanog socijalnog nezadovoljstva u zemljama članicama EU, u SAD, i političkog nezadovoljstva nemoćnih država, marginalnih i perifernih naroda i kultura. Uočljiva je transformacija retorike političkih moćnika, politički i verski relevantnih institucija kao što su Stejt department, Organizacija Ujedinjenih nacija, Vatikan, zatim vrednosna rekonceptualizacija i na kraju pokušaj da se bar delimično koriguje, do sada, preovladavajući pogled na svet. Sve to ukazuje na relativni poraz globalizma onakvog kakvog smo ga do sada iskusili kao individue ili kao kolektivi. Negativna obeležja globalizma koja su između ostalog došla do izražaja i u načinima na koje su funkcionisali globalni mediji su nam pokazali kako izgleda sistem kad poludi od prevelike moći. On kreće u poricanje Drugog, poništavanje prava na identitet Drugih, u proizvodnju straha, u tanatos, antikulturu, vulgarnost, destrukciju. Zaokret u američkoj unutrašnjoj i spoljnoj politici[12], uslovljen unutrašnjom ekonomskom krizom i promenjenom scenom na globalnom ekonomskom, vojnom i političkom planu, determinisaće relativnu defanzivu politike desuverenizacije koja je globalno nametana, posebno nemoćnim državama, zatim aktivnije učešće na svetskom ekonomskom, političkom i kulturnom planu država kao što su Rusija, Indija, Kina, Brazil, i eventualno revidiranje globalne političke paradigme. Posredovana globalnim medijima i kulturnom industrijom, supremacija principa deformacije, iskrivljenosti i asimetrije, estetike ružnoće, nihilizma, i vulgarnosti, nastala kao rezultat poremećene socijalne i političke ravnoteže na globalnom planu i unutar pojedinačnih društava, mogla bi biti dovedena u pitanje pod uticajem preoblikovanja društvenih odnosa. To neće voditi nestanku globalne kulture niti deamerikanizaciji iste. Globalna kultura, kao pre svega popularna, ostaće i dalje dobrim delom oblikovana pod uticajima američke i britanske popularne kulture. Razlog tome nije samo američki monopol nad finansijskim kapitalom. Činjenica je da je američka popularna kultura za veći deo sveta atraktivna, i da je ta atraktivnost rezultat i odraz dinamičnosti američkog (i britanskog) društva i kulture, razvijenog individualnog profesionalizma i individualne posvećenosti, visokog stepena društvene orgnizovanosti itd.

Literatura:

1. Antonić, Slobodan (2006); „Kriza demokratije i transnacionalne elite“, Filozofeme, Srpski filozofski forum, Novi Sad.

2. Vidojević, Zoran (2005); Kuda vodi globalizacija, Filip Višnjić, Beograd.

3. Valerštajn, Imanuel (2005); Posle liberalizma, Službeni glasnik, Beograd.

4. Koković, Dragan (1997); Pukotine kulture, Prosveta, Beograd.

5. Koković, Dragan (1996); Sociologija religije i obrazovanja, Učiteljski fakultet, Sombor.

6. Kuljić, Todor; „Prilagođeni antifašizam“, 12. maj 2009, Politika, Beograd.

7. Lojd, DŽon (2008); Šta mediji rade našoj politici, Samizdat B92, Beograd.

8. Marković, Mihajlo (2007); „Globalizacija i globalizam“, Filozofeme, Srpski filozofski forum, Novi Sad.

9. Medvedev, Dmitrije; manuskript izlaganja u Skupštini Republike Srbije 20. oktobra 2009. godine u Beogradu.

10. Mekčesni, Robert i Herman, Edvard (2004); Globalni mediji, Klio, Beograd.

11. Neš, Kejt (2006); Savremena politička sociologija–globalizacija, politika, moć, Službeni glasnik, Beograd.

12. Tojnbi, Poli (2003); „Ko se boji zapadne kulture“, Entoni Gidens i Vil Hanton; Na ivici–živeti s globalnim kapitalizmom, Plato, Beograd.

13. Held, Dejvid (1997); Demokratija i globalni poredak, Filip Višnjić, Beograd.

14. Štrbac, Lorna (2009); „Svetsko društvo i njegova filozofska paradigma“, Teme br. 3, Niš.

15. Štrbac, Lorna (2008); „Kultura kao aspekt spoljne politike Srbije“, zbornik Elementi strategije spoljne politike Srbije, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.

[1] Videti: Lorna Štrbac; Svetsko društvo i njegova filozofska paradigma, u časopisu Teme br.3, Niš 2009.

[2] Monteskije 1784. godine, trideset godina nakon što je napisao Persijska pisma, objavljuje delo O duhu zakona u kojem za svoj predmet proučavanja ima raznovrsnost zakona svih zemalja i naroda. Monteskije smatra da fizički i moralni uzroci obrazuju opšti duh naroda koji se odlikuje pre svega svojom koherentnošću. Monteskije je ostavio uticaj na Herdera koji je takođe smatrao da svaki narod poseduje jedan autentičan i jedinstven duh koji nastaje pod uticajem čitavog niza determinističkih činilaca; klime, geografije, istorije, oblika vladavine itd.

[3] Videti: Dejvid Held; Demokratija i globalni poredak, Filip Višnjić, Beograd 1997.

[4] Videti: Kejt Neš, „Savremena politička sociologija-globalizacija, politika, moć“, Službeni glasnik, Beograd2006.

[5] Videti: Mihajlo Marković, „Globalizacija i globalizam“, u časopisu Filozofeme, Srpski filozofski forum, Novi Sad 2006.

[6] O nasilju u masovnim medijima i savremenoj kulturi videti: Dragan Koković, Pukotine kulture, Prosveta, Beograd 1997. i od istog autora, Sociologija religije i obrazovanja, Učiteljski fakultet, Sombor 1996.

[7] Videti: Imanuel Valerštajn, Posle liberalizma, Službeni glasnik, Beograd 2005.

[8] Iako masovni mediji, medijska i uopšte masovna kultura dobrim delom podržavaju dominantne vrednosne struje, političku ideologiju, sa druge strane masovna kultura tokom poslednjih decenija sve intenzivnije promoviše vrednosti sa politokulturološkog aspekta inkompatibilne liberalnoj demokratiji.

[9] O transnacionalnim elitama videti: Slobodan Antonić, „Kriza demokratije i transnacionalne elite“, zbornik Filozofeme br.3, Srpski filozofski forum, Novi Sad 2006.

[10] O odnosu savremenog kapitalizma i desnice videti: Todor Kuljić, „Prilagođeni antifašizam“, 12. maj 2009, Politika, Beograd.

[11] Robert Mekčesni i Edvard Herman, Globalni mediji, Klio, Beograd 2004.

[12] Manuskript izlaganja predsednika Ruske Federacije Dmitrija Medvedeva u Skupštini Republike Srbije 20. oktobra 2009. godine.