Politička istorija Niša u drugoj polovini devetnaestog veka

Prikaz knjige Miloša Marsenića, Politički život u Nišu u vreme vladavine Obrenovića (1878-1903), Kosovska Mitrovica, 2010, str. 216.

U istoriji srpskog naroda jako značajna jeste 1878. godina koja pretstavlja prekretnicu u životu porobljenog srpskog naroda. Naime, pomenute godine dolazi do oslobođenja južnih krajeva i osiguranja pune nezavisnosti Srbije. Život koji sledi posle 1878 godine baziran je na revitalizaciji grada na svim poljima. Politički život Niša od trenutka oslobođenja od Osmanlija do kraja vladavine dinastije Obrenovića, odnosno poslednjeg pretstavnika pomenute dinastije, Aleksandra Obrenovića, 1903. godine kao i ekonomske, prosvetne, kulturne i zdravstvene prilike detaljno je obrađen. Marsenić je svoj istraživački poduhvat usmerio na proučavanju nedovoljno istraženog perioda u istoriji Niša, nakon oslobođenja, koji nije našao zaslužno mesto u literaturi u meri koja mu pripada i koju zaslužuje. Prethodnici Miloša Marsenića Slobodan Jovanović (Vlada Milana Obrenovića, Vlada Aleksandra Obrenovića) i Živan Živanović (Politička istorija Srbije u drugoj polovini devetnaestog veka) naglasak su stavljali, prilikom proučavanja, na istoriju Srbije dok je Niš opisivan sporadično, ali ne i kao posebna celina. Posebno mesto u publikacijama drugih autora, za navedeni period, dobio je period odlobođenja Niša. Uvertira za bolje spoznavanje političkog života Niša nakon oslobođenja Marseniću je bio rad Slavenka Terzića „Politički život u Nišu do Prvog svetskog rata“.

Autor publikacije Miloš Marsenić bavi se istorijom srpskog naroda u XIX i XX veku. Proučavanje političkog života u Nišu pretstavlja samo jedan segment u njegovom naučnom interesovanju. Predmet proučavanja sadržan je u samom naslovu publikacije: „Naša želja je bila da prikazivanjem političkog života u Nišu u nastajanju i trajanju, lokalni politički milje uporedimo sa širim i da oslikamo brzo prilagođavanje domaćeg stanovništva pravilima tada savremene politike.“ Za pisanje knjige autor je koristio izvore Arhiva Srbije Fondove:Pokloni i otkupi, Ministarstvo prosvete i neke od Registara Ministarstva unutrašnjih dela. Iz istorijskog arhiva u Nišu korišćeni su fondovi: Načelstvo okruga niškog i Načelstvo sreza niškog, Zbirka plakata kao i Varia. Od velike koristi bila je i štampa toga vremena kao i lokalni časopisi: Niški zbornik i Leskovački zbornik. Ne treba potisnuti putopise i memoare koji su svojim tekstovima još više oživeli i približili period XIX i XX veka. Za pisanje je korišćena i pisana reč savremenika, lokalnih istoričara i poznavalaca prilika u periodu Obrenovića. Naravno nikako ne treba zaobići ni jako značajna dva rada koja pripadaju savremenoj literaturi: Vidosava Nikolić-Stojančević, Leskovac i oslobođeni predeli Srbije 1877-1878, Leskovac 1975 kao i rad Slobodanke Stojičić, Novi krajevi Srbije 1878-1833: državnopravno i političko izjednačenje novooslobođenih krajeva sa doratnom Kneževinom Srbijom, Leskovac 1975 koji na stučan i detaljan način objašnjavaju novu upravu u novooslobođenim krajevima Srbije.

Posle uvodne reči u okviru koje objašnjava ulogu dinastije Obrenovića u političkom životu Niša, autor kroz pet poglavlja (Niš do 1878. godine, Oslobođenje Niša 1878. godine, Politički život u Nišu u doba Milana Obrenovića (1878-1889), Politički život u doba Aleksandra Obrenovića (1889-1903) i Niš nakon promene dinastije) detaljno obrađuje svaki segment društvenog života u Nišu: ekonomske prilike, školstvo, kulturu, zdravstvo, verski život, naravno pored političkih prilika koje zauzimaju centralno mesto. Poslednje stranice autor je posvetio zaključku kao i izvorima i literaturi.

U prvom poglavlju „Niš do 1878. godine“ Marsenić daje sažet prikaz Niša u antičkom periodu zatim, tokom srednjeg veka do turske okupacije Niša. Ističući u prvi plan geografski položaj Niša i njegovu funkcju od najstarijih vremena „raskršće važnih puteva“, koja se tokom vekova povećavala i činila da Niš bude stalno naseljavan, osvajan, zidan i rušen, autor opisuje važnost Niša ne samo u komunikacijskom pravcu, već i u domenu vojnih namena kao i privrednih, političko-administrativnih, tgrovačkih i zanatskih potreba. Dva i po veka turske uprave načinila su od Niša balkansku čaršiju, obojenu orjentalnim potrebama osvajača. Izgrađena niška tvrđava postaje centar okupljanja turske administracije sa garnizonom. Niš kao vrlo važan grad u vojno-strateškom smislu, za Turke od 1835. godine postaje centar ejaleta, a od 1865. godine nalazi se u Kosovskom ejaletu. Niš je bio i sedište sandžaka i pod sobom imao Nišku, Kuršumlijsku, Pirotsku, Vranjsku, Leskovačku, Prokupačku i Znepoljsku nahiju.

Drugo poglavlje „Oslobođenje Niša 1878. godine“ kroz četiri tematske celine: Drugi srpsko-turski rat, Opsada i predaja Niša, Srpska uprava u novooslobođenim predelima, Sanstefanski mir i Berlinski kongres, skoncentirsano je na potiskivanju Osmanlija i borbi za oslobođenje Niša 11.01.1878. godine. Život u gradu posle oslobođenja, dolazak kneza Milana, agrarna politika u tek oslobođenoj Srbiji, nova administrativna podela bile su nepresušne teme varoši niške. Ključni momenti slede potpisivanjem najpre Sanstefanskog mira kojim Niš ostaje u sastav Kneževine Srbije. Berlinski kongres doneo je potvrdu odluka Sanstefanskog mira i obećanje za izgradnjom pruge od Beograda do Niša, a zatim do Sofije i Soluna.

Politički život u Nišu u doba Milana Obrenovića (1878-1889) kao treće poglavlje razrađeno je kroz četiri pregledne tematske celine. Period vladavine liberala (1878-1880) obeležen dominacijom jako uticajnih ličnosti (Kole Rašić, Todor Stanković, Svetozar Tutunović, Todor Milovanović), odlaskom liberala sa vlasti 1880. godine politički život u celoj zemlji naglo se razvija. Dolazi do formiranja političkih partija, Narodna radikalna stranka, Srpska napredna stranka i Narodna liberalna stranka. Vreme vladavine naprednjaka (1880-1889) stranke bogatih i obrazovanih pokazuje vreme previranja političkih partija. Ekonomske prilike u Nišu (1878-1889) bile su sjajne u ovom periodu jer Niš lagano prerasta u drugu prestonicu kneza/kralja Milana Obrenovića. Nekada trošno zdanje čuveni konak Hafiz-paše postaje dvor srpskog kneza. Konak tj. letnja kneževa rezidencija nalazila se na mestu današnje gradske kuće i hotela „Park“. Ovo je jako značajan period za razvoj poljoprivrede, trgovine, zanatstva, ugostiteljstva, industrije, železnice i štedionice čemu je autor posvetio posebnu pažnju u radu. Novi društveni sistem tražio je i novo, savremenije školstvo čemu Marsenić posvećuje posebnu pažnju u okviru tematske celine Školstvo, kultura i zdravstvo Niša (1878-1889). Kulturni život bio je obogaćen otvaranjem pozorišta, afirmisanjem pevačkih društva. Prva štamparija 1883. godine počinje sa radom u Nišu. Dok se verski život grada odvija u toleranciji, dok je štampa pod cenzurom.

Politički život u Nišu u doba Aleksandra Obrenovića (1889-1903) kao posebna celina posvećen je novoj političkoj klimi na istorijskoj pozornici. Naime, državnim udarom od 1. aprila 1893. godine kralj Aleksandar Obrenović preuzima punu vlast u zemlji i zaustavlja svađe radikala i liberala. Period autokratske vladavine i potiskivanje Ustava, vlade i Narodne skupštine bilo je karakteristično za njevu vladavinu. Politički život u zemlji se okretao oko jedne ličnosti, kralja, kome uspeva da podeli stranke i da njima vešto manipuliše. Nezavisni liberali kraje sudbini grada, dok se radikali potiskuju kao i politički protivnici koji su progonjeni, hapšeni i ugnjetavani. Radnički pokret dobija svoju dominaciju, Niš postaje bogatiji za nekoliko diplomatskih predstavništva austrougarskog, ruskog, francuskog, britanskog, nemačkog, turskog, grčkog. Politički život Aleksandra Obrenovića svodi se na prividno postojanje demokratije, smena činovnika, poslanici na liniji vlade, samovlašće kraljevo, bili su očigledni za njegovu vladavinu. Niš postaje mesto boravka kralja i kraljice. Segmenti ekonomskog života, zdravstvo, kultura školstvo i verski život obrađeno je kroz istoimene tematske celine od 1889 do 1903 godine. Svaki od pomenutih delova beleže razvoj i prosperitet. Dolazi do jačanja industrije, širenja radničke klase, otvaranja bolnica, osnivanja pozorišta, pevačkih društava, slobode štampe, izgrađuje se veliki broj pravoslavnih hramova u gradu. Period prosperiteta bio je na vrhuncu u domenu ekonomskih, kulturnih i zdravstvenih prilika, dok je period političkih previranja dosegao svoj vrhunac. Podatak koji je jako dragocen jesu planovi da se ubistvo kralja realizuje u Nišu, u trenutku kraljeve posete ovom gradu.

Koje promene sa sobom donosi dolazak nove dinastije Karađorđevića Marsenić otkriva u petom poglavlju „Niš nakon promene dinastije“. Ubistvo kralja i kraljice, odlazak dinastije koja je Nišu donela slobodu, nakon viševekovnog ropstva pod Turcima, nije srećno prihvaćeno. Odlaskom Obrenovića Niš je izgubio značaj koji je imao za vreme Obrenovića. Za razliku od kneza Milana i kralja Aleksandra, kralj Petar ne dolazi često u Niš. Dok se za vreme Obrenovića Narodna skupština sastajala u Nišu, kod Karađorđevića to nije praksa. Niš koji je bio na putu da dosegne evropski razvoj, za vreme Karađorđevića postaje provincija, dok značajnu ulogu u politici Srbije dobija početkom Prvog svetgskog rata, dobijanjem statusa „ratna“ prestonica Srbije.

Poslednje stranice knjige sadrže sintezu celokupnog političkog života grada Niša izloženog u zaključku. Pored toga napomene i bibliografske reference uz tekst pokazuju izvor iznetih stavova, a bibliografija hronološki prati izvore korišćenje za pisanje publikacije.

Knjiga „Politički život u Nišu u vreme vladavine Obrenovića (1878-1903) izdata u tiražu od 200 primeraka otkriva nepoznate segmente političke istorije Niša u periodu dominantne dinastije Obrenovića. Pored toga upoznaje čitaoce i sa ekonomskim, kulturnim, obrazovnim i zdravstvenim prilikama grada u navedenom periodu. Izdavač knjige Filozofski fakultet Kosovska Mitrovica radom Miloša Marsenića zavirio je u neotkrivenu istoriju političkih, društvenih i socijalnih odnosa u gradu.