Vladislav Guljevič: Pobeda nad fašizmom i Lužički Srbi

Nekada su Sloveni naseljavali skoro trećinu teritorije sadašnje Nemačke. Danas na njih podsećaju samo lokalni toponimi i muzejske postavke. Pošto su potpala pod vlast Germana pre više od 1500 godina, slovenska plemena su potpuno ponemčena, osim nekada velikog plemena lužičkih Srba, koji su naseljavali Lužice – slovensku oblast na teritoriji današnje Saksonije i Brandenburga…

Viševekovni boravak u sastavu germanske države nije prošao bez traga. Više nego polumilionski narod Lužičkih Srba (ili Lužičana, ili Soraba, ili Venda) smanjio se na 60.000, i danas oni predstavljaju najmalobrojniji slovenski narod.

Lužičani su više puta preduzimali pokušaje da obnove svoju državnost, ali nisu imali uspeha. Za vreme Hitlera njih su proglasili za Nemce koji su se poslovenili, sa svim posledicama koje su iz toga proisticale. Lužičke škole, muzeji, biblioteke su masovno zatvarani. Zabranjen je i rad nacionalne organizacije Lužičkih Srba „Domovina“, a njeni aktivisti su bacani u nacističke zatvore. Postalo je opasno govoriti da si Lužički Srbin. Nemci su ih u svoje knjige upisivali pojedinačno, davali su im nemačka prezimena i pozivali u Hitlerovu armiju. Za vreme kratke vlasti nacional-socijalista u Lužicama je postalo nemoguće naći ništa, što bi pripadalo Lužičkim Srbima. Mnogo njih, spasavajući se od gonjenja, je emigriralo u susednu Čehoslovačku ili Poljsku. Ali nemačka čizma je i tamo stupila. Pa su i u Čehoslovačkoj i Poljskoj počeli progoni onih Lužičkih Srba, koji nisu hteli da se ponemče.

1945. godine na teritoriju Lužičkih Srba je stupila pobedonosna Crvena armija. „19. aprila 1945. godine sovjetska vojska, potpomognuta 2. poljskom armijom, pošto je forsirala reku Nisa Lužička, osvojila je lužičke gradove Muoskov, Bela Voda; 20. aprila su oslobođeni gradovi Niski, Špremberg, Vojorica. Sledećeg dana je oslobođen Budišin, zatim Kamenec i drugi lužički gradovi i sela. Poslednjih dana rata u Lužicama je došlo do žestokih borbi sovjetskih i poljskih jedinica sa Šernerovom fašističkom grupom koja je pokušavala da se probije iz Čehoslovačke. Odstupajući, oni su proterali najveći deo odraslog muškog stanovništva Lužica u „folksšturm“.[1]

Žestoke bitke su bile u zenitu, kada se u štabu 1. Ukrajinskog fronta (na čijem je čelu bio maršal Sovjetskog Saveza I.S.Konjev) pojavila delegacija lužičkih Srba, koja je pozdravila stupanje na nemačku teritoriju sovjetskih boraca. Dolazak braće – Slovena je preduhitrio nacionalnu pogibiju naroda Lužičkih Srba… „Da nije bilo ruske okupacione vlasti u Lužicama danas lužički narod ne bi ni postojao“, - rekao je Pavlo Nedo, jedan od rukovodilaca srbo-lužičkog pokreta, koga je sovjetska armija oslobodila iz Hitlerovog zatvora. Planovi Rajha o preseljenju preostalih Lužičkih Srba u Alzas-Lotaringiju su osujećeni. Lužički Srbi su ponovo mogli da bez ogledanja razgovaraju na maternjem jeziku, pojavile su se Lužicke novine, počeo je proces obnove kulture Lužičkih Srba. U Lužicama više nije bilo moguće naći ne Lužičane, već Nemce. Međutim, pojavila se nova opasnost – pljačka poljskih vojnika. Vojnici Crvene armije su morali Lužičane da štite od pljačke, ali malobrojni sovjetski garnizoni nisu bili u stanju da zavedu red s obzirom da ponekad u garnizonu nije bilo dovoljno vojnika.[2]

Već sutradan po kapitulaciji Trećeg rajha, 10. maja 1945. godine, obnovila je rad „Domovina“ – u tom trenutku prva demokratska organizacija u posleratnoj Nemačkoj. 12. maja 1945. godine Lužički narodni savet (koji je bio u emigraciji, u Pragu), poslao je J.V. Staljinu prvi memorandum, u kome je molio za pomoć kako bi se Lužički narodni savet vratio u Lužice, a govoreno je i o planovima za učvršćivanje veza sa Čehoslovačkom, pod zaštitom pobedonosnog Sovjetskog Saveza. U junu iste godine pojavio se i drugi memorandum, u kome su Lužičani molili da se formira jedinstvena administrativna oblast Lužica sa budućim pripajanjem Čehoslovačkoj. Zatim su usledili i treći, i četvrti memorandum, u kojima se molilo da se Lužice odvoje od Nemačke, da se izvrši nacionalizacija proizvodnje i da se dozvoli boravak na njenoj teritoriji vojskama slovenskih država.

U to vreme je u Čehoslovačkoj vladalo jako prolužičko raspoloženje, ali zahtevi Lužičana nisu usvajani. Geopolitički aspekti izdvajanja Lužica sa teritorije Nemačke nisu dozvolili SSSR-u, Čehoslovačkoj i Poljskoj da izađu u susret zahtevima Lužičkih Srba. Lužice su se nalazile u Istočnoj Nemačkoj, tj. u zoni Sovjetske okupacije. Da je Lužicama data široka autonomija ili čak sopstvena državnost – ipak je ostajalo otvoreno pitanje pod čijim će se uticajem naći taj prostor. S obzirom da su posle rata istočni Nemci bili saveznici SSSR rešeno je da Lužice ostanu u sastavu NDR. To nije izazvalo neko posebno oduševljenje kod njih. Ispoljavali su bojazan da će, kada Crvena armija napusti te krajeve, Nemci ponovo početi sa gušenjem njihove kulture. Taj strah je u velikoj meri bio opravdan. Vlasti NDR su zaista vrlo nerado vraćali Lužičkim Srbima društvenu svojinu koju su im nacisti oduzeli i sabotirali su proces obnove identiteta Lužičkih Srba, jer su u tome videli opasnost od njihovog separatizma.

Istovremeno je Zapadna Nemačka zajedno sa Sjedinjenim Državama, Francuskom i Britanijom pokušavala da teret reparacionih isplata prebaci na SSSR - baš za istočno-nemačke teritorije. „Oni su predavali zastarelu… opremu… a vredne mašine su ostavljali sebi… Američke i engleske vlasti su malo po malo… u stvari sabotirali reparacione isporuke. Tako da je do avgusta 1946. godine: iz američke zone predato 20% reparacionih isporuka, iz britanske – 4,5%, a iz francuske – 0%... Rukovodioci zapadnih država su dobro shvatali da u uslovima odbijanja plaćanja odgovarajućih procenata reparacija Sovjetskom Savezu iz zapadnih zona - mnogo veća materijalna odgovornost će se naći na stanovništvu sovjetske okupacione zone. Stvaran je utisak, docnije je pisao Vili Brant, „kao da je tamošnje stanovništvo izgubilo rat u mnogo većoj meri, nego njihovi zemljaci na zapadu. Saveznoj Republici je bilo lakše“.[3]

U uslovima takve opozicije vlasti Istočne Nemačke su težile da ujedine zemlju, između ostalog i obuzdavanjem pokreta lužičkih Srba, istovremeno zadovoljavajući njihove najvažnije kulturne potrebe (konkretno: otvarali su kurseve za pripremu nastavnika za škole Lužičkih Srba). Aktivisti pokreta Lužičkih Srba, videći nezainteresovanost zemalja za stvaranje lužičke državnosti sve su se više integrisali u kulturno-politički sistem NDR. Situaciju je komplikovala navala velikog broja nemačkih izbeglica iz Poljske i Čehoslovačke, koji su se zaustavili u Lužicama, i tako procentualno smanjili broj Lužičkih Srba.

Lužičani su uvek sa nadom gledali u Rusiju – najveću slovensku državu na svetu. U Rusiji su tražili spas, ruskim monarsima su se obraćali radi moralne podrške. Učesnici Velikog otadžbinskog rata se sećaju da su im u Lužicama lokalni stanovnici pokazivali pažljivo sačuvana mesta uspomena, po kojima je nastupala ruska armija, terajući Napoleona da se povuče ka Parizu.

Ideji državnosti Lužičkih Srba, očigledno, nije bilo suđeno da se ostvari. Fina politička igra između ujedinjenog Zapada i SSSR je zahtevala proverena i promišljena rešenja, a pitanje Lužičkih Srba J.V. Staljin je potpuno osnovano smatrao za previše osetljivo. U toj igri lužički Srbi su postali taoci. Međutim, sve do sada u Lužicama je sveža uspomena na podvig ruskih vojnika, koji su im doneli slobodu od crnog vraga i koji su pokretu lužičkih Srba udahnuli novi život. Možda zato nemački neofašisti periodično zamazuju uvredljivim grafitima objave na jeziku Lužičkih Srba?

Jurij Breza, klasik književnosti lužičkih Srba, je govorio: „Mi, Lužičani, nemamo junake na čijim bi primerima mogli da učimo decu. Imamo samo junaštvo, koje, sve u svemu, nije manje od evropskog“.

Danas taj mali, ali herojski narod, okružen „morem Nemaca“, nastavlja i dalje da se bori za očuvanje nacionalnog identiteta.

Vladislav Guljevič (Ukrajina)

(Fond strateške kulture, 10.5.2011)

[1] S. Prjamčuk «Vehi v istoričeskom puti lužičan» („Ideje vodilje na istorijskom putu Lužičana“)

[2] K. Ševčenko «Serbolužickoe nacionalьnoe dviženie v 1945-1946 godah» (“Nacionalni pokret Lužičkih Srba u 1945 -1946. god.“)

[3] Ibid.