Gluvi telefoni

 Dobar broj ovih zabluda je vezan za nerazumevanje američkog sistema visokog obrazovanja. U načelu to ne bi trebalo da bude previše bitno, jer se ovde bavimo reformama na jugoslovenskim prostorima. Međutim, pogrešna slika načina na koji američki univerziteti funkcionišu je jedan od važnih uzroka drastičnih a lakomislenih prevrata poput bolonjskog procesa.

U osnovi se radi o tome da se u jednu fikciju, nazvanu „američki model“, učitavaju sopstvene predrasude, a zatim na osnovu na njemu izvedenih “analiza”, to jest izmišljenih uzročno-posledičnih veza, izvode autoratitativni zaključci i preporuke. Svako, ma kako nenamerno, potkrepljivanje ove fikcije pojčava ove štetne procese. 

Pođimo od profesorovog opisa “severnoameričkog modela”: 

“Prvi rezultat takvog pristupa sastoji se u transformaciji studija u produžetak srednje škole, bakalaureat se praktično izjednačava s maturom, a novi stručni magisterij s nekadašnjim stjecanjem zvanja pogonskog inženjera, više medicinske sestre ili nastavnika. Doktorat postaje faktički diploma, a funkciju nekadašnjeg doktorata preuzimaju postdoktorske razine obrazovanja. Ukratko, sjevernoamerički model.” 

Diploma američkog univerziteta nije ni približno jednaka srpskoj srednjoškolskoj maturi. Da bi se u Americi dobila univerzitetska diploma, potrebno je studiranje od četiri godine, sa u proseku pet ispita po semestru. Dakle, ukupan broj ispita se svodi na oko 40 jednosemestralnih ispita. Po starom programu Filozofskog fakulteta u Beogradu, ukupan broj ispita na većini odeljenja je bio manji od 30. Neki su bili dvosemestralni ali mnogi i nisu. Sveukupno uzev, količina gradiva sigurno nije bila mnogo veća nego što je slučaj u Americi.   

Svođenje dužine dodiplomskih studija na tri godine i razvodnjavanje gradiva na nekim državnim fakultetima u Srbiji je bila loša odluka. Ali, ona nema veze ni sa bolonjskom deklaracijom i pratećim dokumentima, a pogotovo ne sa američkim “uzorom” – ona je rezultat domaćeg radikalizma i kratkovidosti. Srećom, nju nisu doneli svi državni fakulteti što je između ostalog dobro i jer uopšte nije očigledno da će Amerikanci trogodišnje “bačelore” da vide kao ekvivalent svojih četvorogodišnjih diploma[1]. Što će reći, prohodnost novih srpskih diploma je u Americi verovatno manja – a sigurno nije veća - nego što je bila prohodnost starih. Da su nove diplome bliže američkom načinu studiranja, ovo ne bi bio slučaj. 

Priča da je američki doktorat jednak (staroj) srpskoj diplomi osnovnih studija takođe nema osnova. Da je ta teorija tačna, svršeni diplomac sa jugoslovenskih prostora koji “nastavlja” (prema navedenoj teoriji profesora Veljaka zapravo samo ponavlja) studije u Americi bi trebalo da bez problema dominira nad američkim studentima (to jest maturantima), na tom istom programu. Međutim, o nekakvoj velikoj srpskoj, ili uopšte stranoj dominaciji na postdiplomskim studijama nema govora. Uprkos ogromnom interesovanju, broj stranih studenata u nekim oblastima (društvene nauke) je mali. A i u onim gde su prisutni u značajnom broju, tek treba da sretnem stranca za kojeg je i gradivo prvog semestra doktorskih studija trivijalno – o polaganju kvalifikacionih ispita i pisanju teze da ne govorim. 

Takođe, da je ta teorija tačna, (stari) srpski doktori nauka je trebalo da budu miljama ispred američkih doktora nauka, koji su, po pretpostavci, tek dogurali do srpske diplome osnovnih studija. I površno poređenje naučnog opusa ove dve grupe ukazuje da to nije slučaj. 

Najzad, postdoktorske studije nisu neophodan deo školovanja koji vrši funkciju doktorata već profesionalno nužno zlo koje je posledica mnogo veće ponude visoko specijalizovanih stručnjaka nego što za njima postoji potražnja. Po ko zna koji put u istoriji ispostavlja se da mnogo hvaljeno „ulaganje u znanost i obrazovanje“ ima svoju ogromnu, ne samo materijalnu, nego i ljudsku cenu[2]. 

Dalje profesor Veljak kaže: 

“Stoga se jedinstvo poučavanja i istraživanja nadomješta slijedom brzopoteznih kurseva (jednosemestralni kolegiji) na temelju kojih se u roku od tri godine tržištu radne snage izručuje sve veća količina priučenih, ali fleksibilnih polustručnjaka za različita područja privrednih i socijalnih djelatnosti. Viši stupanj specijalizacije postiže se na jednako tako kursistički koncipiranim diplomskim studijima, a funkciju nekadašnjega univerzitetskog studija preuzimaju doktorski studiji. O razvijanju kritičke svijesti u kursistički koncipiranom studiju ne može, dakako, biti ni govora. Kritička svijest je, uostalom, sa stajališta poslodavaca nepoželjna osobina budućih zaposlenika.” 

Jednosemestralni ispiti u Americi nisu nikakva razvodnjena varijanta (“brzopotezni kurs”) onog što su kod nas bili dvosemestralni ispiti. Primera radi, obavezna literatura za jednosemestralni ispit iz političke filozofije na Kolumbiji obuhvata preko 2000 stranica izvornih tekstova (samo izvorni tekstovi se i čitaju). Tamo gde gradivo ne može da stane u jedan predmet, postoje nizovi povezanih predmeta gde je polaganje jednog dela uslovljeno polaganjem svih prethodnih. Ne postoji suštinska razlika izmedju ovako osmišljenog niza predmeta i naših višesemestralnih ispita. Ni iz kakvog „američkog modela“ ne sledi da je sadržaj dvosemestralnih predmeta trebalo skresati na nivo jednosemestralnih. 

Pomenuto “razaranje jedinstva između podučavanja i istraživanja” je u potpunoj suprotnosti sa organizacijom američkih univerziteta. Nastavnici na američkim univerzitetima se promovišu u zvanja skoro isključivo na osnovu svog istraživačkog rada koji je deo studentskih obaveza od takoreći prvog dana (od potpunih početnika se očekuju originalni radovi, a dešava se i da student osnovnih studija objavi rad u stručnom časopisu). Zapravo, naglasak na istraživački rad nastavnika je toliko velik, da je jedna od čestih kritika američkog visokog obrazovanja ta, da kao rezultat potpune podređenosti nastave istraživačkom radu, sadržaj predavanih predmeta u prevelikoj meri reflektuje istraživačke preokupacije pojedinačnih nastavnika. 

Ono što jeste tačno je da američke osnovne studije proizvode manje specijalizovane stručnjake. U Srbiji, diplomirani X je položio bar 85% predmeta iz oblasti X. U Americi, diplomirani X to u nekim oblastima može da postane i sa samo 25% položenih ispita iz te oblasti. Ali, suprotno teoriji uvaženog profesora, jedan od glavnih razloga za manjak specijalizacije su upravo pokušaji razvijanja “kritičke svesti”. Svi studenti, ma šta studirali, su obavezni da polažu predmete iz književnosti, istorije, prirodnih i društvenih nauka, i to predavane na tim odeljenjima (a ne na matičnim fakultetima studenata) jer se veruje da je intelektualna „zaokruženost“ neophodan uslov pune građanske svesti. Dakle, cilj manje specijalizacije američkih studenata je u najvećoj meri potpuno suprotan od onog koji navodi profesor Veljak.

Druga stvar je da li ovakvo, zapravo, bilo kakvo formalno školovanje postiže taj cilj. Problem je u tome što kritičko mišljenje opšteg tipa ne postoji jer to nije proces koji može da se apstrahuje od konkretnih sadržaja tj. uvek je povezan sa kontekstualnim znanjem o konkretnom pitanju. Pošto velika većina ljudi najveći deo života provodi van škole, uloga škole u njihovom učenju je prilično ograničena. A bez relevantnog znanja ne može se biti kritičan, već samo nadmen. Opšteprisutno svođenje ‘kritičkog mišljenja’ na korpus konkretnih političkih stavova i prateća agresivna indignacija, tako karakteristična za razne društvene radnike, to odlično ilustruje. 

Bolonjski proces, pa tako i njegova implementacija na srpskom prostoru, nije inspirisan američkim modelom već slikom o američkom modelu. Ova slika je potpuna izvitoperena zahvaljujući prvo evropskoj a zatim i domaćoj površnosti i oportunizmu. Na njoj su se u prvom planu našla funkcionalno irelevantna ili čak nepostojeća svojstva američkog modela: mobilnost/prohodnost između različitih univerziteta (automatska prohodnost u Americi ne postoji), bodovanje predmeta na osnovu broja sati potrošenih na savladavanje gradiva (u Americi krajnje odokativna stvar sa ogromnim varijacijama), ocenjivanje nastavnika od strane studenata (nešto što vrlo malo utiče[3] na promociju nastavnika u viša znanja), u Americi nepostojeći[4] naglasak na “praktičnim veštinama”, "poznavanju poslovnog okruženja i biznis planova" i sl. S druge strane, i posle svih drastičnih i nepotrebnih promena, i dalje je na snazi osnovni neposredni uzrok[5] večitog studiranja: mogućnost da se isti ispit polaže više puta (u Americi se ispit polaže samo jednom). Kao krajnji rezultat, posle sveg haosa stvorenog u ime veće usklađenosti sa svetom, uopšte nije očigledno da je ta usklađenost, bar kad je Amerika u pitanju, uopšte uvećana[6]. 

Visoko obrazovanje u Americi ima svojih ozbiljnih problema, uključujući enormne školarine, glomaznu administraciju, skupe sportske programe, feudalnu strukturu odnosa, ideološko jednoumlje pa i sirovu indoktrinaciju. Međutim, svesno ili nesvesno širenje netačnih stereotipa o američkom obrazovanju nikome ne pomaže. Naprotiv, zablude su najveći neprijatelj kritičkog mišljenja preko potrebnog srpskim reformatorima.