Okruglo, pa na ćoše – treći odgovor Veljku Đuriću Mišini

Opet i opet[1], i pored najbolje volje, nikako ne mogu da razumem i shvatim šta dr Veljko Đurić Mišina hoće da kaže. Do sada sam imao dosta polemika na crkveno-istorijske i crkveno-pravne teme, ali ova je zaista specifična po tome što Đurić očevidno misli što i ja, ali neće to da prizna, nego demantuje sam sebe.

Ovom prilikom, moram da krenem od kraja Đurićevog drugog reagovanja. U poslednjoj rečenici, Đurić, iako je čitav tekst pisao u prvom licu jednine, kaže da DŽomić nije uspeo “da nas ubedi u nevinost zagovornika autonomije”. Prvo, ne poznajem ni jednog zagovornika autonomije Crkve u Crnoj Gori iz redova klirika i vernika. Otuda nisam nikoga ni ubeđivao u nevinost onih koje ne poznajem. Drugo, ne znam na koga to, osim na sebe, misli Đurić kada kaže da “nisam uspeo da ih ubedim”? Ima pravo da kaže da nisam uspeo da ubedim njega, a nisam ga ni ubeđivao, ali mi nije jasno u čije ime još govori. Treće, izneo sam svoja saznanja i stav da autonomiju Crkve u Crnoj Gori niko od klirika, počev od mitropolita, nije ni tražio, jer za time nema ni potrebe.

“Naučno prorokovanje”: Đurić ne samo da previđa istorijske procese i činjenice (osnivanje Zetske Episkopije od Svetoga Save, uzdizanje u rang Mitropolije od Cara Dušana, hirotonije arhijereja u Crnoj Gori u Rusiji u vreme kada je bila ukinuta Pećka Patrijaršija) nego i prorokuje buduće procese. Za razliku od Đurića, skromno priznajem da nemam dar proroštva i prorokovanja, jer, po narodnoj, nisam ni prorok, a ni proročki sin. Zato sam ranije i naveo da će sve vreme pokazati, ali i upozorio da će se promoterima neistine o autonomiji Mitropolije, pri čemu Đurić nije jedini, vrlo brzo zacrveneti obrazi od stida. I to ćemo ostaviti vremenu koje je pred nama, “jer je vreme najbolji sudija”.

Polemiku nisam shvatio, a i dalje je ne shvatam, kao priliku da, kako kaže Đurić, “pokaže ko, šta i koliko zna”. Shvatio sam je, a i dalje je shvatam, kao priliku da ljudski progovorimo o opštim crkvenim pitanjima i neprilikama u kojima se nalaze eparhije Srpske Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori koje se, što Đuriću posebno smeta, saborskom odlukom od 2006. g. nazivaju i Pravoslavna Crkva u Crnoj Gori.

Izgleda da bi Đurić u ovoj polemici bio zadovoljan odgovorima samo da sam potvrdio njegove apsolutno neutemeljene teze. I pored dobre volje, to ne mogu da učinim, jer to što Đurić piše i što insinuira nije tačno. Otuda mi je u prvom reagovanju brojao reči, a u drugom analizirao stil (uzgred, ne znam od kada je to retorika balast).

Opet greške: I u drugom reagovanju Đurić, profesionalni istoričar i doktor istorijskih nauka sa više objavljenih knjiga iz istorije Srpske Crkve u HH veku, ima više faktografskih grešaka. Iz poštovanja prema njemu, ali i iz obaveze prema čitaocima ove polemike, dužan sam da sa, kako Đurić ceni, “površnim znanjem istorije” i te greške, kao i prethodne koje je napravio, ispravim.

Đurić tvrdi da titula “Arhiepiskop Cetinjski” i naziv “Pravoslavna Crkva u Crnoj Gori sa sobom povlače mnogo toga čega u istoriji nije bilo”. Prvo, nije objasnio šta to povlače titula i naziv i šta to nije bilo? Drugo, i titula i naziv su postojali u srpskoj istoriji Crne Gore, a postoje i danas.

Đurić je pisao o kontinuitetu hirotonija arhijereja u Crnoj Gori. Podsetio sam ga da je, pored greške o hirotonijama Mitropolita Visariona (Ljubiše) i Mitropolita Joanikija (Lipovca), preskočio da pomene i hirotoniju Episkopa Nikolaja (Jokanovića) na Petrovdan 1938. godine u Cetinju. Dakle, nisam tvrdio da je Episkop Nikolaj bio eparhijski arhijerej u Crnoj Gori nego sam pomenuo da je, prilikom nabrajanja, preskočio da pomene i njegovu hirotoniju u Cetinju. Dakle, moje objašnjenje je više nego osnovano i umesno, ali je Đuriću, po svemu sudeći, bilo mnogo da kao profesionalni istoričar prizna da sam ga “kao površni poznavalac istorije” uhvatio u tri pa je zato priznao samo dve faktografske greške na dve strane teksta. A, pravo rečeno, za profesionalnog istoričara je mnogo da ga “površni poznavaoci istorije” uhvate i u jednoj grešci faktografske prirode.

Razlika između činjenica i stavova: Đurić kao profesionalni istoričar, nažalost, meša činjenice i stavove istoričara. Oko istorijskih činjenica, i to opštepoznatih, nema spora, ali su stavovi i zaključci istoričara u njihovim tekstovima i knjigama različiti i otuda oni ne mogu predstavljati istorijske činjenice bez obzira što su izrečene od pojedinih istoričara Srpske Crkve. Činjenice su jedno, a stavovi o činjenicama drugo. Ima više slučajeva da istoričari oko istih činjenica imaju različite stavove i tumačenja.

Moj oponent, pišući o hirotonijama arhijereja u Beogradskom pašaluku, potvrđuje da karlovački mitropoliti nisu bili “kanonski naslednici pećkih patrijaraha u pravima hirotonije novih arhijereja za druge srpske crkvene zajednice” kako je, inače, tvrdio u prvom tekstu. To se jasno očituje na primerima arhijereja u Beogradskom pašaluku i kasnije u Kneževini i Kraljevini Srbiji. Tu je, dakle, demantovao svoje prethodne teze.

Ustav ili zakon: Iako se poziva na tekst Pavla Švabića “K pitanju o autonomiji srpske crkve” od 1903. g., u crkveno-pravnom smislu se ne može kazati da je Načertanije o duhovnoj vlasti u Knjažestvu Srbskom bio prvi crkveni ustav (Čedomilj Mitrović ga, na primer, u “Glasniku Pravoslavne Crkve u Kraljevini Srbiji” (br. 5/1909. g.) naziva “prvim srpskim zakonom o crkvenim vlastima”). Da je bio crkveni Ustav onda bi se tako i zvao (kao što je godinu dana ranije proglašen Sretenjski ustav). Tekst Načertanija od 1836. g. nikada nije objavljen u nijednom “Zborniku zakona, uredaba i uredbenih propisa” kao službenim novinama u tadašnjoj Srbiji. Razumem da to istoričari ne uočavaju, ali je za pravnike izuzetno bitno. A da je Đurić kojim slučajem pročitao tekst Načertanija od 1836. g. onda bi saznao kakva je prava imao, tj. sam sebi dodelio Knez Miloš u pogledu unutrašnjih crkvenih pitanja. Toliko i o mom poznavanju crkvenog prava i o Đurićevom poznavanju srpske crkvene istorije u XIX veku.

Tačno je da Đurić u nijednom tekstu nije sporio Srpstvo Crnogorske Mitropolije niti tvrdio da je bila autokefalna, ali je još tačnije da u nijednom od ovih tekstova nije ni naglasio istorijsko Srpstvo Mitropolije. Naprotiv, stvarao je utisak da je reč o jednoj “montenegrinskoj” duhovnoj instituciji koja sada, nakon proglašenja nezavisnosti Crne Gore, navodno traži nekakvu navodnu autonomiju!?!

Crkva i knjaževa ovlašćenja: Dalje, prethodnici Mitropolita Gavrila Dožića su za vreme Knjaza Danila i Knjaza/Kralja Nikole u Crnoj Gori postavljani na isti način kao i prethodnici Mitropolita Beogradskog Dimitrija u Srbiji - voljom vladajućeg knjaza. Neka Đurić pročita odredbe o izboru mitropolita beogradskog koje se nalaze u tri srpska državna zakona o crkvenim vlastima u Srbiji od 1847, 1862. i 1890. godine, pa neka onda priča priču “o sabornosti”.

Tačno je i to da, kako kaže Đurić, “crnogorski mitropoliti nisu priznavali ni tursku, ni grčku crkvenu vlast, niti su im bili u zavisnosti” te da im “to nije davalo više prava od Karlovačke Mitropolije”. Ali, u takvim istorijskim prilikama im, mora se priznati, nije davalo ni manje prava upravo ako se zna 6. kanon Sedmog Vaseljenskog Sabora koji sabornost arhijereja razrešava samo u slučaju “nužde i kakve sile i nekog opravdanog razloga”. Druga je stvar ako Đurić smatra da su osmanska okupacija, borba za oslobođenje od turske vlasti, ukidanje Pećke Patrijaršije i ostalo predstavljali redovne prilike.

Falširanje fusnota: Ne mogu da verujem da Đurić u fusnotama svog odgovora pogrešno citira druge autore sa željom da svojim tezama pridoda “argumentaciju”. Tako, na primer, potkrepljujući svoje tvrdnje o pravima karlovačkih mitropolita za hirotonije arhijereja u drugim srpskim crkvenim zajednicama citira 146. stranu knjige “Pravoslavna Srpska Crkva” Radoslava M. Grujića (Beograd, 1921. g.). Nije mi bilo teško da to pogledam i proverim. Na citiranoj stranici izdanja knjige koje pominje Đurić nisam našao ni jednu Grujićevu reč o tome. Umesto podataka o pravima karlovačkih mitropolita za hirotonije arhijereja u drugim srpskim crkvenim zajednicama, na toj stranici se nalaze podaci o Manastiru Tronoši, dahijama, Karađorđu, igumanu Pajsiju i đakonu Avakumu. Nigde ni pomena o pravima karlovačkih mitropolita.

Šta stvarno piše Grujić? A evo šta Grujić piše u knjizi na koju se poziva Đurić o Karlovačkoj Mitropoliji: “Duhovna zavisnost Karlovačke Mitropolije od Pećske Patrijaršije održala se dugo i pored protivljenja austriskih državnih vlasti. Formalno je iščezla tek sa ukidanjem Pećske Patrijaršije 1766. g., iako je faktički već mnogo ranije prestala. Posle toga, Carigradska Patrijaršija, a s njom i ostale samostalne Pravoslavne Crkve, priznadoše Srpsku Crkvu pod austro-ugarskom vlašću kao potpuno nezavisnu i samoupravnu Mitropoliju Karlovačku” (str. 117). Grujić za period nakon ukidanja Pećke Patrijaršije kao potpuno samostalne, bez ikakvih prava i kanonskih obaveza jedne prema drugoj, navodi i Srpsku Crkvu u Vojvodini, Slavoniji i Hrvatskoj - Karlovačku Mitropoliju, i Srpsku Crkvu u Crnoj Gori - Crnogorsku Mitropoliju i Srpsku Crkvu u Srbiji. Uzgred, kao što se vidi u navedenom citatu, umesto izraza “autokefalna” Grujić koristi izraz “samostalna”. Očevidno je da i Grujić ima u svom delu grešaka (da ne pominjem ovde da je Mitropolita Mitrofana (Bana) nazvao i smatrao “poslednjim autokefalnim mitropolitom” u Crnoj Gori, a sa tom Grujićevom konstatacijom se ne slažemo ni ja ni Đurić. Uzgred, teze o autokefalnosti ponavlja i Rajko Veselinović na koga se Đurić poziva).

Nikola Srbin i Milo Crnogorac: Đurić iznova greši kada se neuspešno trudi da uporedi Knjaza/Kralja Nikolu i Mila Đukanovića i utvrđuje im jednu zajedničku karakteristiku u dužini vladavine pa im, kao i meni reči, broji godine vladavine. Onda je bilo umesnije da je Knjaza/Kralja Nikolu uporedio sa Brozom. Istina je sledeća: Crnogorci su više voleli Broza nego što danas vole Mila Đukanovića. A evo i velikih razlika između Kralja Nikole i Mila Đukanovića koje Đurić uopšte nije uzeo u obzir: Nikola Petrović je bio Srbin, a Milo Đukanović Crnogorac. Kralj Nikola je bio verujući pravoslavni hrišćanin (valja pogledati njegove “Memoare”), a Đukanović je, po svemu sudeći, ateista. Nikola Petrović je oslobađao i oslobodio Metohiju, a Milo Đukanović je priznao tzv. nezavisno Kosovo. Nikola je obnovio i sagradio preko 200 crkava, a Đukanović nijednu. Nikola je birao mitropolite, a Đukanović nije. Nikola je proglasio autokefalnost u državnom Ustavu od 1905. godine, a Đukanović nije. Nikola je Pravoslavlje proglasio za državnu veru u Ustavu, a Đukanović “odvojenost verskih zajednica od države”. Da ne navodim dalje.

Jedno Grbalj, drugo Paštrovići: Žao mi je što Đurić kao Srbin i istoričar ne zna da Grbalj i Paštrovići nisu jedno već dva različita srpska plemena u Primorju. Paštrovići se ne nalaze u Grblju, niti hram Svetog Aleksandra Nevskog na Svetom Stefanu u Paštrovićima predstavlja “slučaj Grbalj”, kako ga je iz neznanja pogrešno krstio Đurić, nego, ako već tako hoće, “slučaj Paštrovići”. Crkvena opština Paštrovska je jedna, a Crkvena opština Grbaljska je druga crkvena jedinica. Crkvena opština Grbaljska nije nadležna za Crkvu Svetog Aleksandra Nevskog na Svetom Stefanu nego Crkvena opština Paštrovska. Toliko o Đurićevom “poznavanju prilika u Crnoj Gori”.

Đurićevom nagađanju i baratanju pogrešnim podacima nema kraja. Ne zna Đurić, a i kako bi znao, da je Mitropolija još pre godinu i po dana pred sudom u Kotoru pokrenula sudski postupak za utvrđivanje svojinskih prava na hramovima na Svetom Stefanu koje je Uprava za nekretnine, preko noći i mimo znanja Mitropolije, nezakonito uknjižila, ali ne na tajkune, kako tvrdi, nego na javno hotelsko preduzeće “Budvanska rivijera”. Otuda samo za Đurića kao neupućenog u taj problem to “ostaje kao pitanje”. A što se tiče toga da li je Crkva “digla dovoljno glasa protiv ugrožavanja egzistencijalnog prava i delatnosti sveštenika” valjda to bolje od Đurića znamo mi, sveštenici i monasi Mitropolije i drugih eparhija u Crnoj Gori kojih se taj problem tiče i sa kojim se susrećemo na svakom koraku, nego Đurić koga naš problem ne pogađa ni u egzistencijalnom ni u delatnom smislu. Kako je i koliko je Mitropolija zaštitila i štiti nepravedno prognanog sveštenika Sinišu Smiljića najbolje je da Đurić lično proveri kod oca Siniše, pa tek onda da piše. Verujem da Đurić saoseća sa sveštenicima i monasima u Crnoj Gori, ali nema potrebe da se bavi nagađanjima.

Samo jedna Crkva: Ne mogu da verujem da se Đurić “upecao” na priču pojedinih “montenegrina” da “u Crnoj Gori postoje dve Pravoslavne Crkve”. Postoji samo jedna Pravoslavna Crkva te nema i ne može biti nikakvog “fuzionisanja” Crkve i anti-crkve.

Nije tačno da sam izbegao da odgovorim na pitanja kanonsko-ustavne utemeljenosti titule “Arhiepiskopa Cetinjskog” i naziva “Pravoslavna Crkva u Crnoj Gori”. Bilo bi dobro da Đurić još jednom pročita saborsku odluku od 26. maja 2006. godine i uporedi je sa nadležnostima Svetog Arhijerejskog Sabora po Ustavu SPC.

Na kraju, drago mi je što je Đurić pohađao veronauku od 1964-1966. godine, ali, priznaćemo, da se ove teme ne izučavaju na časovima dečije veronauke. Nadam se da sa ovim tekstom završavam polemiku sa dr Veljkom Đurićem Mišinom.