„Titoizam“ protiv nauke

(primer „kritičkog osvrta“ Zorana Janjetovića)*

Igor Vukadinović na promociji knjige u Gračanici

Kada mi je za monografiju „Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969)“ dodeljena nagrada „Matice Srpske“ za istoriju „Ilarion Ruvarac“, jedno od pitanja u vezi s nagradom odnosilo se na lik i delo čoveka po kojem nagrada nosi ime. Ilarion Ruvarac (1832–1905) bio je srpski istoričar, sveštenik i rektor Karlovačke bogoslovije, koji se smatra za jednog od začetnika kritičkog pravca u srpskoj istoriografiji. Insistirajući na stavu da prošlost ne treba ulepšavati već prikazati onakvom kakva je bila, Ruvarac je smatrao da se epske narodne pesme i tradicija ne mogu smatrati izvorom najviše istorijske vrednosti za proučavanje prošlosti. Zbog toga je ulazio u žustre rasprave s pripadnicima „romantičarske struje“ u srpskoj istoriografiji, koji su emotivnom pristupu prošlosti i verovanju u narodna predanja davali prednost u odnosu na kritičko preispitivanje primarnih istorijskih izvora.

Iako je izgledalo da je dilema o metodologiji i principima istorijske nauke davno otklonjena, višedecenijska jednopartijska diktatura Komunističke partije Jugoslavije ponovo je aktuelizovala probleme s kojima su se u 19. veku suočavali srpski istoričari. Režim zasnovan na kultu ličnosti, vladavini straha, nepostojanju opozicije, kritičke javnosti i kritičkih medija i škole koje su decu od ranog detinjstva obavezivale na bezuslovnu ljubav prema „vođi“ i partiji, iza sebe su ostavili generacije koje rukovode političkim, kulturnim i društvenim životom u Srbiji poslednjih decenija. Mnogi ljudi iz ovih generacija reaguju sa izrazitim negodovanjem svaki put kada se objave istorijske činjenice koje dovode u pitanje njima usađeni narativ o uspesima, dobronamernosti, pravičnosti i patriotizmu vodećih jugoslovenskih komunista. Primer ovakvog odnosa prema istoriji federativne Jugoslavije predstavlja reakcija Zorana Janjetovića, naučnog savetnika na Institutu za noviju istoriju Srbije, na knjigu „Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969)“.

Nasuprot istoriografskoj praksi, Zoran Janjetović u analizi knjige „Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969)“ posvećuje relativno malo pažnje korišćenim istorijskim izvorima u knjizi, koji obuhvataju i četrnaest fondova Centralnog državnog arhiva Albanije, četiri fonda i dosijea Arhiva Kosova u Prištini i dvadeset i pet fondova Arhiva Jugoslavije. Umesto toga, on glavni akcenat stavlja na one podatke u knjizi, zasnovane na istorijskim izvorima, koji ugrožavaju njegova ideološka predubeđenja o patriotizmu i dobronamernosti Brozovog režima.

Jedna od prvih Janjetovićevih zamerki monografiji je što se Josip Broz u njoj uglavnom oslovljava „samo“ po imenu i prezimenu, i što se „previše često“ izostavlja njegov nadimak „Tito“. Janjetović zaključuje da je oslovljavanje Broza „samo“ po imenu i prezimenu „ružno“ i da „nije utemeljeno u nauci, već u politici“ (!?). Svaki put kada Janjetović u knjizi naiđe na istorijske činjenice koje ukazuju da nedoslednost, protivrečnost i dvostruke aršine u nacionalnoj politici KPJ i njenog vođstva, on reaguje burno i te činjenice označava za „srpsku teoriju zavere“. Potom pokušava da ih „razjasni“, iznoseći teorije, koje uglavnom nemaju utemeljenje ni u istorijskim izvorima, niti u zdravom razumu.

Igoru Vukadinoviću uručena nagrada Matice srpske "Ilarion Ruvarac" za najbolju knjigu iz istorije u 2021. na srpskom jeziku

U knjizi je naveden podatak da je nacionalni sastav Politbiroa, odnosno Izvršnog komiteta CK SKJ, najvišeg partijskog organa u zemlji, bio u ogromnoj disproporciji s nacionalnim sastavom stanovništva Jugoslavije, uz nekada i duplo manje učešće Srba u ovom telu od njihovog udela u Jugoslaviji. Ovo je posebno značajno s obzirom na to da je vrh partije istovremeno zahtevao ostvarivanje „ravnomerne nacionalne zastupljenosti“ na nižim nivoima vlasti. Janjetović, nezadovoljan ovom konstatacijom, „objašnjava“ da je nacionalni sastav Politbiroa bio takav zbog „udela u industriji“ različitih delova Jugoslavije. Janjetovićeva tvrdnja nije utemeljena u činjenicama – niti se Politbiro KPJ sastavljao po tom kriterijumu, niti je njegov nacionalni sastav bio sličan udelu različitih delova zemlje u industriji. Međutim, ovaj manir Janjetović primenjuje svaki put kada naiđe na podatke koje se ne uklapaju u njegove stereotipne slike i romantičarske doživljaje Komunističke partije i njenog vođe.

Na konstataciju dvostrukog aršina KPJ po pitanju formiranja teritorijalne autonomije za Albance u Srbiji i Srbe u Hrvatskoj, koji su nakon Drugog svetskog rata bili brojniji i činili veći udeo u stanovništvu Hrvatske od Albanaca u Srbiji, Janjetović opet reaguje burno, „objašnjavajući“ da bi srpska autonomija u Hrvatskoj imala „čudan oblik“, te su Broz i Bakarić, usled visokih estetskih kriterijuma po pitanju oblika teritorijalnih jedinica, odlučili da Srbe u Hrvatskoj ostave bez autonomije. On ne navodi nijedan izvor koji bi potkrepio njegovu teoriju o „obliku“ autonomije kao faktoru u politici KPJ, niti je do takvog zaključka mogao da dođe primenom ijednog relevantnog naučnog metoda. Kao i u slučaju „objašnjenja“ nacionalnog sastava Politbiroa KPJ, besmislena i neutemeljena teza je plasirana kako bi se „dokazalo“ da nedoslednosti u nacionalnoj politici Brozovog režima „nije bilo“, a ako je i bilo, da nedoslednost nipošto nije bila motivisana nacionalnom ostrašćenošću Broza i njegovih saradnika.

Janjetovićev problem da prihvati istorijske činjenice iz date epohe najbolje dolazi do izražaja na komentaru dela knjige koji se odnosi na prisilno iseljavanje i oduzimanje imovine od međuratnih naseljenika na Kosovu i Metohiji

Janjetovićev problem da prihvati istorijske činjenice iz date epohe najbolje dolazi do izražaja na komentaru dela knjige koji se odnosi na prisilno iseljavanje i oduzimanje imovine od međuratnih naseljenika na Kosovu i Metohiji. Pošto se radi o neprijatnim činjenicama,zasnovanim na brojnim izvorima, koje više nije moguće negirati i proglasiti za „teoriju zavere“,Janjetović upućuje optužbu da autor ovom pitanju „pristupa sa srpskog nacionalnog interesa“, iako u ovom poglavlju nikakav „srpski nacionalni interes“ nije spomenut, već je opisano nezakonito proterivanje i oduzimanje imovine od oko 40.000 ljudi u oblasti. Janjetović potom, naizgled „kompromisno“, navodi da „jugoslovenski komunisti nisu učinili dovoljno da omoguće povratak“ proteranih kolonista, čime pokazuje da ne prihvata činjenicu da su jugoslovenski komunisti sprečavali povratak kolonista, donosili uredbe o tome, izazivali humanitarne krize blokadom kolonista, kršili zakone koje su sami donosili i smenili ministra kolonizacije da bi tu politiku sproveli u delo.

Na kraju, u nemogućnosti da nađe adekvatnijuapologiju ovog čina, Janjetović poručuje da je proterivanje međuratnihnaseljenika sa Kosova i Metohije predstavljalo „balansiranje“ i „kompromis između zahteva naseljenika za povratkom imovine i nužde da se umiri, i ako je moguće, pridobije albansko stanovništvo“.Potom iznosi nenaučnu i ciničnu tezu da je kolonistima koji su prisilno preseljeni u Vojvodinu zapravo učinjena usluga, jer su time navodno dobili priliku za „bolji život“. Ovakvim opasnim pristupom bi skoro svako proterivanje ljudi i etničko čišćenje moglo da se tumači kao „pozitivan čin“.

Pošto se radi o neprijatnim činjenicama,zasnovanim na brojnim izvorima, koje više nije moguće negirati i proglasiti za „teoriju zavere“,Janjetović upućuje optužbu da autor ovom pitanju „pristupa sa srpskog nacionalnog interesa“, iako u ovom poglavlju nikakav „srpski nacionalni interes“ nije spomenut, već je opisano nezakonito proterivanje i oduzimanje imovine od oko 40.000 ljudi

Očigledno nezadovoljan što je morao da pravda proterivanje 40.000 ljudi, i to kao legitiman potez režima učinjen zbog„umirivanja“ pripadnika drugog naroda, Janjetović nastavlja s napadima na autora, koga optužuje da je „zanemario činjenicu“ da je zahvaljujući proteranim ljudima sa Kosova, „Vojvodina prvi put dobila srpsku većinu nakon Drugog svetskog rata“. Naravno, Janjetović nije objasnio kakva je to „Vojvodina“ postojala pre Drugog svetskog rata.

Nasuprot Janjetovićevoj nenaučnoj tezi da su se međuratni naseljenici usrećili nasilnim preseljenjem u Vojvodinu („dobili mogućnost za bolji i mirniji život“), dokumenta Izvršnog odbora Autonomne kosovsko-metohijske oblasti, koja se čuvaju u Arhivu Kosova u Prištini, otkrivaju veliki broj molbi ljudi iseljenih u Vojvodinu da im se omogući povratak na Kosovo i Metohiju. U ovim molbama iz pedesetih godina, ljudi su objašnjavali da su ih vlasti na prevaru iselile sa Kosova i Metohije, tako što su im momentalno preseljenje u Vojvodinu ili potpuni gubitak imovine predstavile kao jedina dva izbora koja su imali na raspolaganju. Izvršno veće AKMO je na sednici održanoj 3. oktobra 1953. godine odlučilo da odbaci sve molbe ovih ljudi za povratak na Kosovo i Metohiju.[1]

Neupućenost Janjetovića u tematiku kojom se knjiga bavi dolazi do izražaja u njegovom komentaru Ustavnog zakona iz 1953. godine. Pošto se konstatacija iz knjige da je Ustavnim zakonom i Statutom iz 1953. godine ojačana autonomija Kosova i Metohije, ne uklapa u njegovo dosadašnje znanje o ovoj temi, Janjetović iskazuje nepoverenje prema ovoj tvrdnji. Potom navodi da su u Ustavu i Statutu iz 1953. godine republički organi vlasti bili nadređeni organima vlasti autonomnih jedinica. Zapravo, odredbe o nadređenosti republičkih organa vlasti organima vlasti Autonomne-kosovsko metohijske oblasti nalazile su se u Statutu iz 1948. godine (članovi 11–14), ali su izbrisane u Statutu iz 1953. godine.[2]U novom statutuuneta jeodredbao zaštiti prava Autonomne kosovsko-metohijske oblasti, prema kojoj je Narodni odbor AKMOstekao pravo upućivanja prigovoraprotiv akata Izvršnog veća Srbije ukoliko proceni da je republička vlast negde prekršila ovlašćenje AKMO.[3] Janjetović ne samo da očigledno nije pročitao statute Autonomne kosovsko-metohijske oblati iz 1948. i 1953. godine, nego nije pažljivo pročitao ni deo knjige u kojem su navedene razlike između dva statuta.

Janjetovićev romantičarski pristup prošlosti ide dotle da je uputio zamerku autoru knjige što „nije video“ da je pripajanje 20 katastarskih opština iz uže Srbije Autonomnoj kosovsko-metohijskoj oblasti 1959. godine zapravo „predstavljalo jačanje srpskog stanovništva u oblasti“, ne objašnjavajući na koji način je nekoliko promila stanovništvaAKMOiz Leška i okolnih sela moglo da doprinese jačanju pozicije bilo kog naroda u oblasti. Upravo krajem pedesetihi početkom šezdesetih godina bezbednosne službe su zabeležile značajno pogoršanje položaja srpske populacije u oblasti, započet je novi talas iseljavanja Srba sa Kosova i Metohije, a eparhija raško-prizrenska je zabeležila pogoršanje položaja pravoslavnih vernika, sveštenstva i monaštva u oblasti.[4]

Nedovoljno pažljivo čitanje knjige dolazi do izražaja kada Janjetović tvrdi da „autor ničim ne dokumentuje tvrdnju o saradnji Fadilja Hodže sa okupatorom, osim izveštaja Udbe iz osamdesetih godina“. No, neke od sastanaka i kontakata sa pripadnicima fašističkog aparata nije skrivao ni sam Fadilj Hodža, koji ih je, očekivano, predstavljao kao svoje neuspešne pokušaje da „preobrati“ funkcionere okupacionog aparata na stranu komunista

Nedovoljno pažljivo čitanje knjige dolazi do izražaja kada Janjetović tvrdi da „autor ničim ne dokumentuje tvrdnju o saradnji Fadilja Hodže sa okupatorom, osim izveštaja Udbe iz osamdesetih godina“. No, neke od sastanaka i kontakata sa pripadnicima fašističkog aparata nije skrivao ni sam Fadilj Hodža, koji ih je, očekivano, predstavljao kao svoje neuspešne pokušaje da „preobrati“ funkcionere okupacionog aparata na stranu komunista. Njegovi opisi ovih sastanaka, objavljeni u knjizi Fadil Hoxha në veten e parënavedeni su i citirani u knjizi. Optužbe da je Fadilj Hodža aktivno sarađivao sa okupatorom tokom rata iznosio je u svojim delima bivši šef Ozne za Kosovo i Metohiju Spasoje Đaković, o čemu je takođe bilo reči u knjizi. Pored toga, u knjizi je citiran dokument iz Centralnog državnog arhiva Albanije, u kojem je italijansko namesništvo u Albaniji obavešteno da je Fadilj Hodža3. aprila 1943. godine viđen u Đakovici u društvu pripadnika albanskih formacija u sastavu italijanske vojske, nekoliko dana pre hapšenja i streljanja Vukmirovića i Sadikua, što ide u prilog optužbi Đakovića da je najmoćniji albanski funkcioner na Kosovu i Metohiji za vreme Broza sarađivao sa okupatorom tokom rata. U knjizi je navedena i tvrdnja albanskog istoričara Muhameta Pirakua da je krajem juna1943. godine u Uroševcu održan tajni sastanak između Fadilja Hodže i potpredsednika vlade i ministra svetskih poslova Velike Albanije Iljaza Agušija. Ipak, Janjetović je, uprkos svemu navedenom, zaključio da tvrdnja o saradnji Fadilja Hodže sa okupatorom „ničim nije dokumentovana“.

Interesantno je da Janjetović u kritičkom osvrtu tvrdi da su „Albanci s pravom smatrani za nepouzdane“ (kao opravdanje za to što nisu slati na Sremski front). Na drugom mestu u tekstu, on govori o „zloćudnom uticaju Albanije na kosovsko-metohijske Albance“. Nijedna od ovakvih ili sličnih kvalifikacija, koje predstavljaju klasičan primer šovinizma i predrasuda, nije upotrebljena u knjizi „Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969)“, koju Janjetović pokušava da etiketira kao „nacionalističku“. Radi se o karakterističnom metodu da se Brozova politika slabljenja Srbije na Kosovu i Metohiji opravdava svojevrsnom dehumanizacijom Albanaca, kao i preuveličavanjem njihove moći. Suština ovog pristupa je da se postepeno ukidanje nadležnosti Srbije u autonomnim pokrajinama pravda navodnim „strahom“ komunističkog režima od Albanaca na Kosovu. Prema ovoj teoriji, autoritarni režim, koji je ukinuo slobodne izbore i višestranačje, prisilno iseljavao stotine hiljada ljudi, i likvidirao političke protivnike širom države od 15 miliona stanovnika, gajio je neopisivi strah od 4,5% Albanaca u Jugoslaviji. Pošto pođe od ove pogrešne i ničim utemeljene hipoteze, Janjetović svaki potez Brozovog režima prema Srbiji, uključujući čak i nezakonito oduzimanje imovine od međuratnih naseljenikana Kosovu i Metohiji, pravda kao „balansiranje“, „laviranje“, „umirivanje Albanaca“,„pridobijanje Albanaca“, „kompromis“…

Demonstracije Albanaca u Prištini 1981.

Sledbenici apologetskog pristupa korišćenja spoljne politike kao dežurnog alibija za poteze vlasti na unutrašnjem političkom planu, nisu u stanju da primete da je jačanje autonomije Kosova i Metohije i političkog položaja Albanaca predstavljalo konstantu politike Brozovog režima, koja se u osnovi sprovodila nezavisno od njegovih trenutnih odnosa sa režimom Envera Hodže u Albaniji

Na sličan način, ogromne finansijske dotacije koje su se 45 godina slivale na Kosovo i Metohiju iz ostatka Srbije i Jugoslavije, stvarajući ekonomsku i demografsku osnovu albanske državnosti u Jugoslaviji, pravdane su navodnom „zaostalošću“ Albanaca, kojima je stoga, „bila neophodna pomoć“. Uz to ide i prenaglašavanje uloge diplomatskih odnosa Jugoslavije i Albanije u politici komunističkog režima prema autonomiji Kosova i Metohije. Jačanje kosovsko-metohijske autonomije u periodu kada su odnosi dve zemlje bili dobri pravdano je „dobrim odnosima“ sa Albanijom, a jačanje autonomije u periodima kada su odnosi dve zemlje bili loši pravdano je „lošim odnosima“ sa Albanijom. Sledbenici apologetskog pristupa korišćenja spoljne politike kao dežurnog alibija za poteze vlasti na unutrašnjem političkom planu, nisu u stanju da primete da je jačanje autonomije Kosova i Metohije i političkog položaja Albanaca predstavljalo konstantu politike Brozovog režima, koja se u osnovi sprovodila nezavisno od njegovih trenutnih odnosa sa režimom Envera Hodže u Albaniji.

„Kritički osvrt“ Zorana Janjetovića predstavlja dragoceno svedočanstvo o jednom ozbiljnom problemu u istorijskoj nauci.Kada se istorijske činjenice ne uklapaju u njegove emotivne predstave i ideološka predubeđenja, umesto prikazivanja prošlosti onakvom kakva je bila, on je prikazuje onakvom kakvom bi želeoda bude. Nasuprot kritičkom ispitivanjuizvora, utvrđivanju činjenica o delovanju jednog režima na određenom prostoru, kao i realnom sagledavanju političkih, bezbednosnih, ekonomskih i demografskih posledica tog delovanja, Janjetović je ponudio širok dijapazon fantastičnih teorija i nenaučnih konstrukcija, čija glavna funkcija je odbrana stereotipne slike prošlosti i emotivnog doživljaja istorijskih ličnosti.