Da li je Kosovo i slovačka „crvena linija“?

Ne postoji članica Evropske unije u kojoj je problem priznanja jednostranog proglašenja nezavisnosti Kosova postalo tako značajno pitanje unutrašnje politike, kao što je to slučaj u Slovačkoj. (1)  Nigde u Evropskoj uniji, protivnici priznanja i nezavisnosti nisu tako glasni u osudi, niti se nalaze na tako visokim pozicijama u vlasti. Za premijera Roberta Fica jednostrano proglašenje nezavisnosti Kosova jednako je Minhenskom sporazumu. (2) Jan Slota, lider Slovačke nacionalne stranke (SNS) i koalicioni partner u Vladi, nazvao je odluku Francuske, Nemačke i Velike Britanije da priznaju Kosovo izdajom, te dodao da je to potez koji će podstaći separatističke tendencije širom kontinenta. (3) Najdalje je otišao zamenik premijera zadužen za evropske poslove Dušan Čaplovič, koji je Kosovo opisao kao „Drogovo“ i rekao da „svi znaju šta se tamo dešava“ i „gde prolaze droga, belo roblje i oružje na svom putu do Evrope“. (4)

Šef slovačke diplomatije Jan Kubiš je u danima uoči proglašenja nezavisnosti upozorovao da Slovačka klizi u samoizolaciju. On je u intervjuu za moskovski dnevnik „Pravda“ rekao da razume da se u Slovačkoj vodi debata o Kosovu, ali i da je ceo svet začuđen što je pored Srbije jedino u Slovačkoj Kosovo postalo „vruće pitanje“. „Šta ako se nađemo u apsolutnoj izolaciji u EU i NATO?“, upozoravao je Kubiš. „Šta ako doprinesemo tome da EU ne dobije mandat da bude faktor stabilizacije u traženju bilo kakvog rešenja, a ni NATO mogućnost da tamo deluje?“. Kubiš je, najzad, upozorio da su se „i drugi vodeći zvaničnici izjašnjavali za teritorijalni integritet Srbije [...] ali odmah bi dodali, nećemo sprečavati konsenzus u okviru EU i NATO.“ (5)

Citirane izjave slovačkih zvaničnika ukazuju da postoje snažna neslaganja u pogledu eventualne odluke o priznanju Kosova. Stavovi se u tom smislu kreću od: potpunog negiranja mogućnosti da Slovačka prizna Kosovo ikada; do stava da je reč o državnosti de facto, koja će jednom, s obzirom na položaj Slovačke u međunarodnim odnosima morati da bude priznata i de iure. (6) Zašto je kosovski slučaj „crvena linija“ preko koje veći deo političke elite Slovačke ne može preći? Koji je to dominantan činilac kojim je određena spoljna politika Slovačke u pitanju (ne) priznanja nezavisnosti Kosova?

Dominantan činilac kojim je određena spoljna politika Slovačke u kosovskoj krizi predstavlja tekući proces sekuritizacije (7) statusa mađarske manjine. On se zasniva na percepciji da je „kosovski scenario“ moguć i u Slovačkoj, odnosno, da postoji mogućnost da politički predstavnici mađarske manjine istaknu zahtev za teritorijalnom autonomijom, a potom i secesijom. Nosioci procesa sekuritizacije su visoki funkcioneri Slovačke nacionalne stranke (SNS), koalicionog partnera u aktuelnoj vladi i stranke koja u političkom spektru ove zemlje predstavlja opciju krajnje desnice. Posredno, u ovom procesu učestvuju i drugi vodeći političari.

Sam proces se odvija kroz podsećanje na „istorijske nepravde“ koje su – navodno ili ne – učinjene Slovačkoj. Istovremeno se potencira negativna dimenzija slovačko-mađarskih odnosa tokom XX veka, budući da je u slovačkom nacionalističkom diskursu Mađarska (odnosno Ugarska) arhi-neprijatelj, koji je do nastanka moderne (čeho)slovačke države, Slovake držao u stanju „nazadnosti“ i „ropstva“ koje je trajalo hiljadu godina. (8)

Simultano, na drugoj strani Dunava jačao je „trijanonski kompleks“, tako nazvan po delu dvorca u Versaju gde su sile pobednice u I svetskom ratu, 4. juna 1920. godine, potpisale mirovni sporazum sa Mađarskom. Primenom prava na samoopredeljenje, Republika Mađarska tada je svedena na jednu trećinu teritorije koju je pre rata zauzimala kao Kraljevina Ugarska. Pored ličnih, kulturnih i ekonomskih veza između „matice“ i „izgubljenih zemalja“, mađarske enklave u susednim državama služiće kao stalni podsetnik na ovu nacionalnu tragediju, ravnu „drugom (porazu na) Mohaču“. (9)

Radi mira u zajedničkoj, socijalističkoj kući, totalitaristički režimi koji su vladali Slovačkom i Mađarskom nakon II svetskog rata držali su na uzici one koji su želeli da „isprave“ opisane „istorijske nepravde“. Paradoksalno ili ne, tek sa početkom procesa tranzicije u demokratiju, u Slovačkoj i Mađarskoj javiće se političke snage spremne da iskoriste negativna osećanja ukorenjena u istoriji.

Kakvo je, međutim, stvarno stanje stvari? Trenutno, mađarska zajednica učestvuje sa 10%, ili nešto više od pola miliona ljudi u ukupnom stanovništvu Slovačke. Kao takva, predstavlja brojčano najznačajniju nacionalnu manjinu. Pritom, slovački Mađari najčešće žive u južnom delu Slovačke, u relativnoj blizini granice sa Mađarskom.

Jedina relevantna politička partija koja zastupa njihove interese jeste Partija mađarske koalicije (PMK). Koliko je relevantna, svedoči činjenica da je u drugoj vladi Miklaša Dzurinde (2002-2006), PMK raspolagala sa četiri ministarske pozicije i šest mesta državnih sekretara u drugim ministarstvima. Ovaj politički uspeh izazvao je zavist desno orijentisanih snaga na političkoj sceni Slovačke. Kompleksna priroda slovačko-mađarskih odnosa tako se ogleda u raspoloženju „slovačkih“ partija prema PMK. S vremena na vreme, jave se događaji koji te odnose stavljaju na probu, ujedno pružajući priliku za sekuritizaciju.

Neposredno uoči izbora za Evropski parlament (EP: prvih u istoriji Slovačke kao nove članice Evropske unije), lider Pokreta za demokratsku Slovačku Vladimir Mečijar pozvao je birače da izađu na birališta u što većem broju, kako bi sprečili uspeh mađarske koalicije. Svoj poziv je obrazložio strahom da će „PMK zastupati interese mađarske, a ne slovačke države“. (10) Nije poznato da je dvoje predstavnika PMK svojim nastupima u EP ugrozilo interese Slovačke. Čak su nedavno odbili da se svrstaju uz druge parlamentarce mađarske etničke pripadnosti, kada se na dnevnom redu EP našla peticija da se preispitaju tzv. „Benešovi dekreti“, na osnovu kojih su brojne nemačke i mađarske porodice proterane iz Čehoslovačke 1945. godine, zbog navodne saradnje sa okupatorom. Potpredsednik PMK Jožef Berenji je na tu temu rekao da „rešavanje pitanja kolektivne krivice na racionalan način i bez besmislenih emocija“ izvan Slovačke neće doprineti slovačko-mađarskim odnosima na pozitivan način i da se PMK narednih nekoliko godina neće baviti ovim pitanjem. (11)

U avgustu 2004. godine, neformalni „Pokret slovačke obnove“ pokrenuo je peticiju sa ciljem da se PMK ukine. Ona je podržana od strane partije predsednika Slovačke Ivana Gašparoviča kao i pomenute SNS. Na koncu, peticiju je podržalo svega 5,651 slovačkih građana. (12) Peticija je jednim delom izazvana događajem koji se odigrao nekoliko meseci ranije. Naime, u martu, lider vodeće opozicione partije u Mađarskoj i njen nekadašnji premijer Viktor Orban posetio je Slovačku na poziv Bele Bugara, tada predsednika PMK. Na skupu u gradu Komarno, Orban je podržao PMK uoči izbora za EP i izjavio da će tako biti „ostvareni snovi Mađara u matici i onih u Slovačkoj: da njihovi predstavnici budu izabrani u jedan parlament, iako se sada taj parlament nalazi u Briselu“. (13) Ova izjava je, očekivano, izazvala gnev javnosti u Slovačkoj.

Međutim, slovački „slučaj“ se do sada nije odvijao prema kosovskom „scenariju“, upravo zahvaljujući postojanju PMK. Učestvujući u institucijama slovačke države PMK izražava težnje mađarske zajednice, koje se u prvih petnaest godina nezavisne Slovačke nisu kretale izvan okvira jezičke i kulturne autonomije. Tako je u julu 2004, jedan od dvoje predstavnika PMK u EP Arpad Duka Zoljomi izjavio je kako se njegova partija protivi autonomiji u načelu. On je međutim dodao da je „teritorijalna samouprava moguće rešenje“, ali „da se o tome mora pregovarati i da se sa tim mora složiti većina nacije”.(14) Kada je raspravljao o mogućim modalitetima autonomije, pominjani Bela Bugar je isticao da je u interesu mađarske zajednice jezička i kulturna autonomija, ukazujući na primer Mađarskog univerziteta u Komarnu kao način njihovog ostvarenja. Međutim, on nije isključio mogućnost da PMK insistira na teritorijalnoj autonomiji, ukoliko jednom u budućnosti bude formirana vlada koja će uključiti SNS, ili bude vođena takva politika koja je identična onoj koju je svojevremeno vodio Vladimir Mečijar.

Pod vođstvom Vladimira Mečijara (15), usvajana su zakonska rešenja čijim je odredbama diskriminisana mađarska zajednica. Odredbe o zvaničnom jeziku, ili sticanju državljanstva pisane su sa očiglednom namerom da se položaj manjina učini težim. (16) Navodno, Mečijar je u jednom trenutku čak razmišljao i o razmeni stanovništva. Tu ideju poverio je premijeru Mađarske Đuli Hornu na sastanku u avgustu 1997, da bi je zatim u septembru predstavio svojim pristalicama na partijskom skupu u Bratislavi. (17) Mečijarov „plan“ nikada nije realizovan, manje zbog protivljenja Mađarske, više zato što se radilo o propagandnom triku smišljenom da se privuče podrška SNS.

SNS je na vlasti u Slovačkoj od leta 2006. godine, kao deo post-izborne koalicije koju predvodi SMER premijera Roberta Fica. Treći koalicioni partner je upravo Pokret za demokratsku Slovačku čiji je lider Vladimir Mečijar. Međutim, ovakvav razvoj događaja nije vodio radikalizaciji zahteva predstavnika PMK. Nepune dve godine kasnije, čini se da je jedina posledica smena na vrhu PMK koja se odigrala krajem marta 2007. Belu Bugara je zamenio Pal Caki, koji je u vladi Miklaša Dzurinde zauzimao poziciju zamenika premijera zaduženog za evropske integracije. Prema oceni Martina Šimecke, nekadašnjeg urednika najčitanijeg dnevnog lista u Slovačkoj „Sme“ ( „Mi smo“ ) u pitanju je promena koja „ne ostavlja prostor za slavlje u Slovačkoj“, budući da je Caki lider krila PMK koje se zalaže za veći stepen autonomije. (18) Ipak, do danas, takav zahtev nije upućen.

Jožef Berenji zato kaže kako nije moguće „povući paralelu“ između situacije nastale po jednostranom proglašenju nezavisnosti i eventualnog zahteva mađarske manjine za autonomijom. On smatra da je „jedini cilj političara koji o tome govore, da izbace PMK iz političkog života [...]”. (19) Međutim, PMK se u jednoj stvari svakako razlikuje od ostalih parlamentarnih partija. Jedini se zalažu za novu parlamentarnu rezoluciju o Kosovu. Njom bi se zamenila postojeća, usvojena u martu prošle godine, prema kojoj je slovačko priznanje kosovske nezavisnosti moguće isključivo ukoliko Srbija to prva učini. Idući u smeru suprotnom od mainstream-a , PMK izaziva još veću sumnju političke desnice.

Politička zloupotreba istorije i nacije nije posebnost Balkana. Ona ima dugu tradiciju i u Srednjoj Evropi, kako primer slovačke debate o Kosovu pokazuje. Dominacija argumenta o „kosovskom scenariju“ čini da se drugi mogući razlozi odbijanja Bratislave da prizna Kosovo ignorišu.

Preko dve stotine slovačkih vojnika trenutno učestvuje u misiji KFOR. (20) Preuzimajući na sebe obaveze članstva u EU, Slovačka se obavezala na učešće u misiji EULEX, koju je zvanični Beograd proglasio nelegalnom. Tako može doći do prvog konflikta između dva prioriteta spoljne politike ove zemlje. Slovačka je za stabilizaciju Zapadnog Balkana životno zainteresovana, najpre zbog dobrobiti brojne slovačke zajednice u Vojvodini. Nedavna izjava Jana Kubiša da je Kosovo “jedinstven slučaj i da se ne može upoređivati sa bilo kojim drugim primerom” te da je „Slovačka opredeljena za Kosovo“ i da je zato „povećala prisustvo u kontigentu KFOR-a“ (21) najavljuje nešto drugačiju, fleksibilniju poziciju Slovačke.

Fusnote:

1. Autor je istraživač u Beogradskoj školi za studije bezbednosti, Centra za civilno-vojne odnose.

2. Minhenskim sporazumom iz 1938. omogućeno je prisajedinjenje Sudetske zemlje, sastavnog dela teritorije Čehoslovačke u kome je većinu stanovništva činila nemačka zajednica Hitlerovoj Nemačkoj. Direktna posledica sporazuma potpisanog u Minhenu jeste i ustupanje Mađarskoj teritorije u južnoj Slovačkoj, gde je mađarska zajednica živela u velikom broju.

3. „Na kojoj osnovi je ova samozvana država izgrađena? To nije ništa više od Minhenskog diktata koji slobodno možemo nazvati Vašingtonskim.“ „Slota: The Kosovo Issue is a Precedent That May End in a Third World War“ („Slota: Pitanje Kosova je presedan koji se može završiti trećim svetskim ratom“) , Sk.today, 21. februar 2008. http://www.sktoday.com/content/1272_slota-kosovo-issue-precedent-may-end-third-world-war

4. „Caplovic: Kosovo Is Drug State“ („Čaplovič: Kosovo je država droge“) , Sk.today, 20. februar 2008. http://www.sktoday.com/content/1259_caplovic-kosovo-drug-state

5. „Stavovi Jana Kubiša, slovačkog šefa diplomatije: Bratislavi zbog Kosova preti izolacija“, Danas, 15. februar 2008. http://www.danas.co.yu

6. Nedelju dana po jednostranom proglašenju nezavisnosti, premijer Slovačke Robert Fico je izjavio da „ne isključuje mogućnost da Slovačka Kosovo nikada ne prizna“ i podsetio da „Kosovo nije nekakva samostalna teritorija, već integralni deo Srbije u kome žive Srbi i pripadnici albanske nacionalne manjine“. Fico je to učinio reagujući na predloženi period od 120 dana „evaluacije stanja u regionu“, nakon koga bi usledila odluka o (ne) priznanju, a koji je predložio Jan Kubiš. Beta, 24. februar 2008.

7. Koncept sekuritizacije prvi put je definisan u radu Olea Vivera, i zapravo podrazumeva da je predmet (ili fenomen) posmatran kao bezbednosni problem, iako ne predstavlja pitanje od koga zavisi opstanak zajednice za čiji račun se takvim proglašava od strane institucija (sile). U delu „Security: a New Framework of Analysis“ Beri Buzan, Ole Viver i Jap de Vilde su, kao predstavnici konstruktivističkog pristupa međunarodnim odnosima, pokazali da postoji pet domena u kojima se sekuritizacija može desiti: politički, vojni, ekonomski, društveni i domen životne sredine.

8. Michela, M., “Collective Memory and Political Change – The Hungarians and the Slovaks in the Former Half of the 20th Century”, International Issues & Slovak Foreign Policy Affairs Vol. XV, No. 3-4/2006

9. Ibid.

10. Dostal, Ondrej, Ethnic Minorities in Slovak Republic. Institute of Social Sciences, Slovak Academy of Sciences, 2004.

11. “SMK: We won't support petition against Beneš Decrees” („PMK: Nećemo podržati peticiju protiv Benešovih dekreta“) , 25. april 2008, http://www.spectator.sk/articles/view/31545/10/smk_we_wont_support_petition_against_benes_decrees.html

12. Dostal, Ondrej, ibid.

13. Ibid.

14. Ibid.

15. Mečijar je bio premijer Slovačke u čak tri navrata. Međutim, samo je u periodu od 1994. do 1998. godine proveo pun mandat na toj poziciji. Do političkog uspeha dospeo je vešto gradeći imidž beskompromisnog, direktnog političara koji se bolje od svih drugih bori za nacionalni interes Slovačke. Uspeo je da tokom četiri godine dodatno udalji Slovačku od članstva u EU i NATO, uspori privredni rast i pogorša odnose sa Mađarskom. Vršio je stalan pritisak na medije. Privatizacija sprovedena tokom njegovog mandata obilovala je primerima korupcije. Nakon što je povezan sa otmicom sina jednog političkog protivnika, Brisel prekida sve odnose sa njim. Poražen je zahvaljujući širokoj koaliciji pro-demokratskih političkih partija u čijoj su kampanji aktivno učestvovali predstavnici civilnog društva u Slovačkoj.

16. Miklos, Duray, The Hungarian Nationality in Slovakia. http://www.hhrf.org/egyutt/A-MERANO.HTM

17. The New York Times web site, “Slovak Leader Fans a Region's Old Ethnic Flames“ („Slovački lider raspiruje plamen starih etničkih sukoba jednog regiona“) , 12. oktobar 1997, http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F02E3D7103CF931A25753C1A961958260

18. Eurotopics.net, “ Is Slovakia's Hungarian minority becoming more radical?” (“Postaje li mađarska manjina u Slovačkoj radikalnija?”) , 2. april 2007, http://www.eurotopics.net/en/search/results/archiv_article/ARTICLE15829-Is-Slovakia-s-Hungarian-minority-becoming-more-radical

19. Party of the Hungarian Coalition official web site, “Berényi: there is no Slovakian parallel” (“Berenji: Ne postoji slovačka paralela”) , 20. februar 2008, http://www.mkp.sk/eng/index.php?option=com_content&task=view&id=62&Itemid=1

20. Vitko, Pavel, „Slovaks in the Balkans“, Slovak Armed Forces, Decembar 2007. (Bratislava: Media Communication Division, Ministry of Defence of the Slovak Republic)

21. B92. net, „Kubiš: Slovačka protiv priznanja“, 22. april 2008, http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2008&mm=04&dd=22&nav_id=295169&nav_category=640