Crna Gora u hrvatskim očima - nekad i sad

Događaji vezani za ustoličenje mitropolita Joanikija na Cetinju izazvali su veliku pažnju ne samo u montenegrinskoj, već i u hrvatskoj javnosti. Jutarnji list je tako pisao o „nimalo svetom ustoličenju“ u tekstu pod bizarnim i tabloidnim naslovom „Crna Gora nije daleko od građanskog rata. 'Padne' li ona, zna se tko bi bio sljedeći“[1], a Večernji list kako je „Crna Gora najopasnije mjesto u Europi. Kaos može pogoditi Dubrovnik“ [2]. Ni hrvatski televizijski programi nisu zaostajali za štampom, pa je tako Milorad Popović, bivši cetinjski bokser i predsednik Crnogorskog društva nezavisnih književnika – koji je prošlogodišnje litije nazvao „klerofašističkom revolucijom“[3] – bio u roku od svega par dana gost i Velimira Bujaneca na Z1TV u radikalno nacionalističkoj emisiji „Bujica“ [4], a zatim i državne HRT u „Nedeljom u 2“ [5], kod Aleksandra Stankovića, koja važi za građansku i liberalnu.

I hrvatski političari, bez obzira na ideologiju i sve međusobne razlike, bili su ujedinjeni po tom pitanju. Mate Kapović, član levičarske Radničke fronte i bivši odbornik u Skupštini Zagreba, na svom Fejsbuk profilu detaljno je pisao o tome kako je i on lično bio na Cetinju sa namerom da podrži protivnike ustoličenja. Sa druge strane, bivši general HOS-a i poslanik Domovinskog pokreta u hrvatskom parlamentu Ante Prkačin u svom komentaru pomenutih događaja, patrijarha Porfirija i mitropolita Joanikija nazvao je „dvojicom bizantskih štakora“[6].

Slično je bilo i kod mejnstrim političkih opcija koje sačinjavaju bivši i sadašnji politički vrh Hrvatske. Vesna Pusić, bivša ministarka spoljnih poslova, potpisala je „Apel za Crnu Goru“ u kojem je traženo od EU i NATO da se „uključe u rešavanje krize u toj državi“[7]. A predsednik Hrvatske Zoran Milanović pozvao je Mila Đukanovića u posetu Zagrebu izjavivši pritom da je reč o „poruci Beogradu“ i o „pozivu koji je usledio nakon ovih čudnih i nezgodnih događaja na Cetinju“[8]. Svaki komentar iz Srbije na događaje u Crnoj Gori, čak i oni koja se tiču prava Srba, bili su tumačeni kao „mešanje u unutrašnja pitanja suverene države“. Ali sledbenicima iste logike hrvatsko direktno i otvoreno stajanje na jednu od suprotstavljenih strana, od kojih niti jedna nije predstavnik hrvatske manjine u Crnoj Gori, izgleda da nije „mešanje u unutrašnja pitanja druge države“.

Iz Hrvatske odavno stiže podrška crnogorstvu montenegrinske provinijencije. To se naročito odražava na kulturnom planu, gde hrvatsi intelektualni krugovi vrlo rado prihvataju (neki bi rekli i uobličavaju) sve temeljne postulate novokomponovane montenegrinske istoriografije

Sve su ovo nedavna dešavanja koja nisu mogla proći nezapaženo u srpskoj javnosti, prosto zato što su previše glasna i zato što ih je bilo mnogo u kratkom vremenskom periodu. Međutim, oni koji su zainteresovaniji za pomenutu temu i koji je prate duže vreme, njima nije moglo promaći to da iz Hrvatske odavno stiže podrška crnogorstvu montenegrinske provinijencije. To se naročito odražava na kulturnom planu, gde hrvatsi intelektualni krugovi vrlo rado prihvataju (neki bi rekli i uobličavaju) sve temeljne postulate novokomponovane montenegrinske istoriografije. Dovoljno je posetiti Vikipediju na hrvatskom jeziku i videti da svi članci koji se tiču Crne Gore, od pitanja naroda koji je tamo živeo, preko crkve koja je delovala na tom području, Njegoša, pa do Podgoričke skupštine i ujedinjenja iz 1918. godine izgledaju kao da su ih pisali sami Montenegrini. A to ne važi za Vikipedije na drugim jezicima, poput recimo one na engleskom, iako je i iz država tog govornog područja često stizala ključna podrška Milu Đukanoviću i crnogorskim separatistima. Bez obzira za politiku, tamo se ipak koliko-toliko drže naučnog metoda i nije im lako da prihvate  pseudo-istorijske mitove koji ima vrednost taman koliko i knjige Jovana Deretića u Srbiji.

Koliko je hrvatska istoriografija na ovu temu zapravo isključivo u službi politike najbolje se može videte ukoliko se ima uvid u ranija hrvatska dela. Jer počev od XIX veka u Hrvatskoj imamo političare i intelektualce od kojih su neki veoma nenaklonjeni Srbima. Međutim, u njihovim radovima, barem u onima koji se tiču Crne Gore, po pravilu nema nikakve naznake o nekoj posebnoj crnogorskoj nacionalnosti odvojenoj od srpske. Kod nekih su postojala stanovništa o tome da je područje Duklje u srednjem veku bilo deo nekakve „Crvene Hrvatske“, ali za kasniju crnogorsku istoriju nemaju dileme da je srpska. Izgleda da je hrvatska intelektualna javnost morala da sačeka da u epohi postmoderne nova nacija najpre nastane, pa da tek onda usvoje njihovu novokomponovanu istoriju i da po tom pitalju pljunu čak i na ono što su pisali njihovi sopstveni prethodnici, sve na namerom bi istorijsko srpsko nasleđe sa područja Crne Gore posthumno proglasili za nešto drugo. Sve naravno u službi politike. Ali tu postoji jedan „problem“, naime, hrvatske knjige iz ranijeg perioda i dalje postoje, do njih je moguće doći i uveriti se hrvatski krugovi o Crnogorcima pisali nekada, a kako sada.

Tako je recimo Franjo Rački, hrvatski istoričar iz XIX veka i jedan od visokih funkcionera Narodne stranke, u svom delu Borba Južnih Slovena za državnu neodvisnost u XI vieku zapisao:

„Srbski pokret, poteče i sada iz Zete, gdje je državna samosvijest srbskog naroda najbudnija ostala. Ovdje je i sada vladala ona porodica kojoj je sv. Vladimir nekoč pripadao, a na kneževskoj stolici sjedio mu je bratučed, kome je po izbori domaćem bilo ime Dobroslav, po stranom Stjepan inače Vojislav“.(Jovanović, 1986: 346)

Njegov kolega iz Narodne stranke, biskup Josip Juraj Štrosmajer, pisao je 1887. godine Jovanu Sundečiću, sekretaru tadašnjeg crnogorskog knjaza Nikole:

„... Ja sam mu opštirno odgovorio. Nijesam ja nikad o Knezu i njegovoj slavnoj obitelji dvojio, nego mi se pričinilo da ima u svakomu dvoru, pa i u momu, tako i na cetinjskom, laskavaca i puzavaca, kojima je zavidno što se vladika šokački dobro pazi sa knjazom, dikom i ponosom Srbstva“. (Jovanović, 1986: 347)

Nisu bitno drugačije pisali ni radikalniji hrvatski političari. Pa tako Frano Supilo, jedan od dalmatinskih pravaša i urednik časopisa Crvena Hrvatska u tekstu „Položaj“ iz 1896. odgovara Glasu Crnogoraca sa Cetinja:

„Glas Crnogoraca hoće da su se Hrvati otcijepili od Srba, a ne Srbi od Hrvata. Naravno je, kad se pitanje ovako postavi, da se onda krivo i sudi. Onda su Hrvati, naravno, svemu krivi, oni, izgubljene i zalutale ovce, koje Glas Crnogoraca punim pravom žali... mi od Crne Gore nijesmo nikada drugo pitali nego neutralnost, i ona bi onim časom bila osvojila simpatije svih Hrvata. Ali, na žalost, nije bilo tako. Crna Gora u našoj domaćoj srpsko-hrvatskoj raspri bila je uvijek na strani Srba, imali oni pravo ili krivo. Kada su Srbi god. 1879. u kobnim bukovičkim izborima prvi put izveli razdor u Dalmaciji te se združili s talijanašima, Glas Crnogoraca – možda jedini između srpskih listova – pohvalio je i odobrio onaj izdajnički korak“ (Šepić, 1970: 200-201)

Ivo Pilar, koji je bio izrazito neprijateljski nastrojen prema Srbima i koga mnogi smatraju za „oca hrvatske geopolitike“ u svom delu Južnoslavensko pitanje iz 1918. godine piše:

Poznajemo četiri naroda južnih Slavena: Slovence, Hrvate, Srbe i Bugare. Njihova domovina ili područje njihova nastanjavanje je Balkanski poluotok sa svojim pograničnim zemljama

„Poznajemo četiri naroda južnih Slavena: Slovence, Hrvate, Srbe i Bugare. Njihova domovina ili područje njihova nastanjavanje je Balkanski poluotok sa svojim pograničnim zemljama“. (Pilar,1990: 3)

Što se tiče same Duklje, Pilar je o njoj u istoj knjizi pisao kao o izvorno hrvatskoj državi, koja je vremenom postala hrvatsko-srpska:

„G. 972. osvoje Bizantinci Rašu oružanom silom. Jedan dio srbskog naroda, koji se bijaše povratio, pobjegne opet u Duklju. Ovo opetovano pridolaženje ojača srpski element u Duklji (Zeti) toliko da od 11. st. ne možemo Duklju više smatrati čisto hrvatskom nego miešanom hrvatsko-srbskom državnom tvorbom. Duklja (Zeta) stade odsada sve više sudjelovati u političkom životu Raše, s kojom bijaše geopolitički bolje vezana nego sa ostalom Hrvatskom. Ali uprkos tome ne možemo državnim tvorevinama Vojislava i Bodina priznati čisto srbsko obilježje, nego miešano hrvatsko-srbpsko“ (Pilar, 1990: 48)

A na 312. stranici svoje knjige iznosi podatke o brojnom stanju Srba i Hrvata u moderno vreme (prilikom čega je bosansko-hercegovačke muslimane ubrojio u Hrvate), te piše o 300 hiljada Srba u Crnoj Gori – otprilike onoliko koliko je ona tada imala i stanovnika. Kao što se može videti „otac hrvatske geopolitike“ takođe nije imao dilemu oko toga ko živi u Crnoj Gori.

Iste godine kada i Ivo Pilar, od njega danas mnogo poznatiji, Stjepan Radić piše u članku „Hoćemo u jugoslavenskom jedinstvu svoju hrvatsku državu“:

„...Dapače, ni onda kad bi Srbi u Kraljevini Srbiji i u Kraljevini Crnoj Gori izjavili da oni kane obadvije te Kraljevine izbrisati i da žele sa svim ostalim Srbima, s nama Hrvatima i sa Slovencima, stvoriti jednu jedinstvenu državu, bez ikakvih unutrašnjih granica, ni onda ne bismo mi Hrvati izbrisali svoje hrvatske države“. (Jovanović, 1986: 350)

Milan Šuflaj, hrvatski istoričar i takođe čovek veoma nenaklonjen Srbima, zapisao je 1925. u svom delu Srbi i Arbanasi:

„Na zapadnoj obali Skadarskog jezera, tri i pol sata hoda ka Skadru, u srpskoj Krajini sa jakim arbanaškim življem, na podnožju brda katrkola, stajala je, zacijelo već od 10. vijeka, crkva Bogorodičina i kasnije (1413) monastir 'Prečista Krajinska'. U toj Krajini bio je i dvorac (curia) dukljanskih srpskih knezova s glavnim sijelom u Skadru od kojih je jedan, Jovan Vladimir (†1016)  postao svetim“. (Šufllay, 1991: 80)

Isto tako, predsednik HSS-a Vlatko Maček je 1940. preko Zete uputio telegram čestitke:

„Čestittajući ove Božićne praznike cijelom srpskom narodu, a ponaosob Crnogorcima, u prvom redu onima koji su lanjske godine u oči Božića sa nama Hrvatima ušli u izbore te prvi pronijeli veliku misao narodnog sporazuma“. (Jovanović, 1986: 357)

Crnogorska državnost pridonijela je crnogorskoj regionalnoj svijesti, ali nije posve smanjila osijaćaj da je Crna Gora tvrđava Srba 'srpska Sparta'. Premda je moguće, kao što neki i smatraju, da je srpsko ime imalo samo religijsko značenje, kao sinonim za pravoslavlje

Posebno je interesantan slučaj nedavno preminolog hrvatskog istoričara Ive Banca, koji je redovno izražavao podršku montenegrinskim nacionalistima (kao i mnogim drugim protivsrpskim nacionalistima u regionu) i koji je bio čak i član komisije za izradu doktorske disertacije jednom od poznatijih montenegrinskih istoričara Novaka Adžića. Kao najznačajnije delo Ive Banca važi njegova knjiga Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: Porijeko, povijest, politika iz 1984. koja je najpre izašla na engleskom jeziku, s obzirom da je Banac dugo predavao u Americi. U njoj o Crnogorcima Banac piše:

„Crnogorska državnost pridonijela je crnogorskoj regionalnoj svijesti, ali nije posve smanjila osijaćaj da je Crna Gora tvrđava Srba 'srpska Sparta'. Premda je moguće, kao što neki i smatraju, da je srpsko ime imalo samo religijsko značenje, kao sinonim za pravoslavlje, ime je kao takvo bilo posvuda prisutno. Poput Srba banske Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, Crnogorci su takođe iz vida izgubili svoje zamršeno porijeklo i sebe smatrali Srbima“. (Banac, 1988: 52-53)

Čak i Tito, koga mnogi srpski nacionalisti percipiraju kao jednog od tvoraca crnogorske nacije, u jeku Drugog svetskog rata znao je reći:

„Moram ovdje podvući činjenicu da se u redovima naše Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, od samog početka pa do danas, nalaze u ogromnoj većini baš Srbi, umjesto da to bude obratno. Baš srpski, crnogorski, bosanski i lički partizani i brigade, koje su bile sastavljene gotovo isključivo od Srba, vodile su i danas vode nemilosrdnu borbu ne samo protiv okupatora, već i protiv četnika Draže Mihailovića“. (Jovanović, 1986: 358)

Naravno, realnost politike koja je sprovođena posle Drugog svetskog rata, a naročito nakon pada Rankovića i konfederalizacije Jugoslavije od druge polovine 60-ih, bila je drugačija. Grupa crnogorskih komunista koji su tada postali uticajniji oko Veljka Milatovića i Veselina Đuranovića imale je viđenje crnogorskog identiteta kao potpuno odvojenog od srpskog. Saradnja sa hrvatskim faktorom iz SKJ je i tu postojala, pa je tako Milatović 1971. osudio smenu maspokovaca pričom „da je Hrvatska ovim dalje od zajednice“ (Raković, 2019: 102). Kada je 1978. Vladimir Bakarić proglašen počasnim doktorom nauka na Univerzitetu „Veljko Vlahović“ u Titogradu za Pobjedu je rekao kako Crnogorci „govore crnogorski, jer, taj se razlikuje od književnog jezika srpskog“. (Raković, 2019: 108)

Tako da glasna podrška koja iz Hrvatske stiže montenegrinskom nacionalizmu u kombinaciji sa sve izraženijo radikalizacijom ovih drugih može verovatno u većoj meri da ubrza i oslabi Đukanovića nego što tome doprinosi nova vlast – od mnogih nepravedno optužena za „velikosrpstvo“

Kao što možemo videti, savremeni hrvatski političari u svojoj želji da izgrade sanitarni kordon prema Srbiji u mnogome ignorišu čak i vlastitu istoriografiju onda kada procene da ona nije u skladu sa njihovom procenom geopolitičkih interesa. Izgleda kao da ih, u momentima kada primećuju izlive srbofobije na Cetinju, ispunjavaju reči koje je još 1937. godine u Zagrebu u svom delu Osnovi crnogorskog nacionalizma zapisao Savić Marković Štedimlija:

„Riječi Drljevićeve o ulozi i značaju vjekova u formiranju jednog naroda djelovale su onako osjetno kao svojednobno i Starčevićeve, ali dok su Starčevićeve došle u pravi čas, Drljevićeve su nešto zakasnile. Stoga danas u Crnoj Gori, kao i u Hrvatskoj, kuca jedno srce i živi jedan jedinstveni duh“. (Štedimlija, 1937: 127)

Ali sva je prilika da su hrvatske računice donekle pogrešne, jer je Crna Gora složeno društvo koje se ne može izjednačiti sa radikalnim cetinjskim neokomitama. Tako da glasna podrška koja iz Hrvatske stiže montenegrinskom nacionalizmu u kombinaciji sa sve izraženijo radikalizacijom ovih drugih može verovatno u većoj meri da ubrza i oslabi Đukanovića nego što tome doprinosi nova vlast – od mnogih nepravedno optužena za „velikosrpstvo“.

Izvori:

[1] https://www.jutarnji.hr/vijesti/svijet/crna-gora-nije-daleko-od-ambisa-gradanskog-rata-padne-li-ona-zna-se-tko-bi-bio-sljedeci-15099982

[2] https://www.vecernji.hr/premium/crna-gora-je-najopasnije-mjesto-u-europi-kaos-moze-pogoditi-dubrovnik-1524343

[3] https://www.in4s.net/dukljanski-unizavalac-njegoseve-nagrade-milorad-popovic-litije-su-bile-klerofasisticka-revolucija/

[4] https://www.youtube.com/watch?v=SBFG1y5kYVE&ab_channel=BujicaZ1TV

[5] https://www.youtube.com/watch?v=tK9OU-eLGuU&ab_channel=HRTNedjeljomu2

[6] https://www.aktuelno.me/region/prkacin-o-porfiriju-i-joanikiju-stepinac-je-dostojanstvenije-koracao-u-smrt-nego-ova-dva-stakora-na-ustolicenje/

[7] https://www.tportal.hr/vijesti/clanak/bivsi-duznosnici-regije-uputili-apel-za-crnu-goru-eu-u-i-nato-u-20210907

[8] https://www.blic.rs/vesti/politika/ovo-je-jasna-poruka-beogradu-milo-djukanovic-i-zoran-milanovic-se-sastali-u-zagrebu/6x16q34

Banac, Ivo (1988). Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: Porijeklo, povijest, politika. Zagreb: Globus

Jovanović, Batrić (1986). Crnogorci o sebi. Beograd: Narodna knjiga

Marković, Savić, Štedimlija (1937). Osnovi crnogorskog nacionalizma. Zagreb: Putovi

Pilar, Ivo (1990). Južnoslavensko pitanje. Varaždin: Hrvatska demokratska stranka

Raković, Aleksandar (2019). Crnogorski separatizam. Beograd: Catena Mundi

Šepić, Dragovan (1970). Frano Supilo: Politički spisi. Zagreb: Nakladni zavod Znanje

Šufflay, Milan (1991). Srbi i Arbanasi. Zagreb: Mala Azurova povjesnica