”Osnovi crnogorskog nacionalizma" Savića Markovića Štedimlije ili montenegrinstvo na klimavim nogama

U vremenima kada smo svi iznenađeni najnovijim ponašanjem režima Mila Đukanovića bilo bi od koristi da se pozabavimo sa idejnim pretečama crnogorskog nacionalizma montenegrinske provinijencije. O Sekuli Drljeviću je, sa razlogom, dosta bilo reči, ali je njegov saborac, Savić Marković Štedimlija, nekako je više ostajao po strani kada su u pitanju analize. Ali smatram da osvrt na njega i njegovo delo Osnovi crnogorskog nacionalizma može biti veoma zanimljivo. Između ostalog jer ono pobija i mnoge mitove u koje savremeni Montenegrini veruju. Naravno, prethodno bi trebalo da pročitaju makar i njega, kada srpskim i mnogim drugim autorima već ne veruju.

Savić Marković Štedimlija, iz plemena Piperi, rođen je 1906. godine u selu Stijena kraj Podgorice. Ime Savić dobio je usled toga što je bio bio rođen uoči Savindana, 13. januara po starom, odnosno 26. januara po novom kalendaru, dok je nadimak Štedimlija uzeo prema brdu Štedim u blizini njegovog sela. Njegov svetonazor pretrpeo je brojne promene, od pristalica bjelaške, odnosno srpsko-integralističke ideje, preko prilaženja komunistima sa kojima se kasnije razišao, pa do povezivanja sa hrvatskim nacionalistima, među kojima i Pavelićem.

Knjiga Osnovi crnogorskog nacionalizma izašla je u Zagrebu 1937. godine, najpre pod imenom Crvena Hrvatska, a zatim ponovo u drugom izdanju iste godine pod prvo pomenutim imenom.

Prva interesantna stvar koja se može primetiti u njegovoj knjizi je da on, za razliku od današnjih pristalica montenegrinstva uopšte ne negira da su se Crnogorci u XIX veku, a i u periodu pre i posle toga, osećali kao Srbi. „Ma da se danas Crnogorce službeno smatra dijelom srpskog naroda i pored svih razlika, koje ih od njega odvajaju, oni ipak u dalekoj svojoj prošlosti nijesu bili dio srpskog naroda, već su to postali, ali samo po imenu tokom vjekova. U svoju današnju zemlju oni su došli kao Hrvati i pod tim imenom su u njoj živjeli nekoliko vjekova, a tek kasnije, kad je bila stvorena srednjovekovna srpska država, u čiji je sastav ušla prethodnica današnje Crne Gore, Zeta, počela je pod uticajem i pritiskom autoriteta nove države da se gubi hrvatska u korist srpske nacionalne svijesti kod predaka današnjih Crnogoraca. Ova promjena, međutim, vještački je izazvana...“ (Štedimlija, 1937: 9).

U svom „dokazivanju“ hrvatskog porekla Crnogoraca Štedimlija se poziva na Letopis popa Dukljanina i priču o „Crvenoj Hrvatskoj“ koja se navodno prostirala od Duvna do Drača, a čiji je Duklja bila deo. U pomoć priziva i ligvistiku, pa tako bilo šta što na tom području ima veze sa reči „crveno“, između ostalog i pleme Kuči, dovodi u vezu sa „Crvenom Hrvatskom“. Poziva se čak i na vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita za koga tvrdi da primorske zemlje Travuniju i Zahumlje prepoznaje kao zemlje koje imaju „primarno hrvatsko obilježje, ali da u njima imade i nehrvata“ (Štedimlija, 1937: 22).

Ovo je evidentno netačno, jer je Porfirogenit u svom delu De administrando imperio prilično jasan te u glavama 33. i 34. govori o Zahumljanima i Travunjanima kao o Srbima. Za ime Duklja, Štedimlija je takođe jasan, pa ističe kako je ono imalo „karakter samo geografskog naziva jednog kraja, te nije ničim išlo za tim da i nacionalno fiksira njene stanovnike“ (Štedimlija, 1937: 39).

Još zanimljivije je objašnjenje imena Crna Gora, za koje piše da je „posmatrajući peripetije, kroz koje je prošlo nastojanje za promjenu imena od Crvena Hrvatska u Crna Gora, dakle od imena, koja je narodu davalo karakter hrvatskog, do imena, koje mu daje karakter dijela srpskog naroda, vidimo da su presudnu ulogu igrali politički događaji i odnosi Crne Gore prema Srbiji. U tom nastojanju vidimo već tri karakteristične faze. Prva faza je ona, kada je izgrađivana država Nemanjića. Crna Gora je bila već u znatnoj mjeri natrunjena Srbima iz Raške i prećutno se podavala srbiziranju“ (Štedimlija, 1937: 36). Dakle, ne samo da je i samo ime Crna Gora srpsko, već je na to područje doseljeno i mnogo stanovništva koje i sam Štedimlija priznaje za Srbe. On takođe tvrdi da su seobe Srba na to područje počele još ranije, u ranom srednjem veku za vreme srpsko-bugarskih ratova, a da su nastavljene i kasnije u vreme najezde Osmanlija.

Ali eto, srpska srednjovekovna država je pod naletima Osmanlija uništena i to je u skladu sa Štedimlijinom dotadašnjom logikom trebalo da bude pravi momenat za nestanak te srpske svesti koje navodno pre toga nije ni bilo. Međutim, pošto se ni to nije desilo, izgleda kao da sopstvene kontradiktornosti bune i njega samog te se on pita „Pitanje, zašto su Crnogorci prihvatali srpsko ime u vrijeme od odlaska Crnojevića, pa do vladike Rada, koji je tome imenu dao najveću popularnost, nije ni tako jasno ni tako jednostavno“ (Štedimlija, 1937: 46). Pokušavajući da odgovori na ovo pitanje on smatra da su crnogorski glavari pričajući Crnogorcima da su oni Srbi to činili da bi podizali njihov borbeni duh u borbi protiv Turaka?! A razlog za prestanak za poistovećivanje sa Srbima on vidi u onom trenutku kada su Osmanlije 1912. bile oterane i kada je formirana granica Srbije i Crne Gore.

Odnos Štedimlije je najoprečniji prema Njegošu, njega sa jedne strane smatra jednim od utemeljitelja „crnogorskog nacionalizma pod pogrešnim imenom“(?!). A sa druge strane ističe kako je „pjesnik Njegoš u svojim literarnim djelima ostao čisti zapadnjak sa najmanje pravoslavnog u sebi. Odoljevajući glasu svoje unutrašnjosti, on nije uspeo da se povede za koncepcijama, koje je u politici imao i propagirao. Glas njegovog srca odzvanjao je zapadnjački na vibraciju misli, kojima je upućivao svoju zemlju ka istoku i ka Rusiji. U borbi ovih oprečnosti, kojima je nošen kroz svoj život, on ostaje tipični predstavnik zapadnjaštva na jednom vještački zastrtom terenu duhom vizantinskog pravoslavlja“ (Štedimlija, 1937: 48).

Naravno, postoje i druge ličnosti kojima se Štedimlija divio, recimo Anti Starčeviću, za koga tvrdi da je stvorio hrvatski nacionalizam pod pravim imenom (za razliku od Njegoša). Naročito brani njegove stavove prema „Slavosrbima“. Pokušava čak da pronađe i zajedničke tačke između njih dvojice, pa tako piše „zar Njegoš nije vršio također, kao i Starčević, obračun sa svojim Slavosrbima? Veliki dio „Gorskog vijenca“ grmi strašnim prokletstvom na izdajnike, na one kojima izgradnja vlastite države, kao najsigurnije garancije za očuvanje narodnog individualiteta u slobodi, nije bila svetinja i koji su toj zajedničkoj svetinji pretpostavili svoje posebne interese“ (Štedimlija, 1937: 108-109). Ide i korak dalje pa otvoreno tvrdi kako se neki „crnogorski Ante Starčević“ trebao pojaviti u Crnoj Gori još 1912. Takvog on prepoznaje u Sekuli Drljeviću. „Riječi Drljevićeve o ulozi i značaju vjekova u formiranju jednog naroda djelovale su onako osjetno kao svojedobno i Starčevićeve, ali dok su Starčevićeve došle u pravi čas, Drljevićeve su nešto zakasnile. Stoga danas u Crnoj Gori, kao i u Hrvatskoj kuca jedno srce i živi jedan jedinstveni duh“ (Štedimlija, 1937: 127).

Jedna od prednosti analize Štedimlijine knjige, ali i stavova generalno, je i u tome što pokazuje koliko je ideja montenegrinstva zasnovana na klimavim nogama. Da za ovu priliku uzmemo da je Štedimlija bio u pravu po pitanju porekla Crnogoraca – bez obzira što relevantni izvori pokazuju da nije. Dakle, da uzmemo da su na teritoriji Duklje, koja se nikako ne poklapa sa teritorijom današnje Crne Gore, koja se velikim delom prostire i na teritoriji Raške, ali i Travunije, zaista u početku živeli pripadnici nekog drugi narod do srpskog tj. Hrvati.

Ukoliko su ti „Hrvati“ asimilovani putem doseljavanja stanovništva iz drugog područja, delovanjem državne vlasti i crkve, može li se onda o tom stanovništvu govoriti ikako drugačije nego kao o delu onog naroda koji su postali? Istorija je prepuna primera gde su određeni narodi asimilovali celokupne ili delove drugih etnosa.

Međutim, istorija još nije zabeležila primer da su se potomci stanovništva koje je nekoliko vekova živelo asimilovano počelo vraćati „starom poreklu“?! A još pogotovo da to „vraćanje starom poreklu“ zapravo i ne bude to – jer Štedimlija nije smatrao da Crnogorci „ponovo“ trebaju postati Hrvati. Već da u procesu odbacivanja srpskog identiteta, koji je prema Štedimlijinom mišljenju u Crnoj Gori bio veštački i kasnije uvezen, Crnogorci treba da postanu nešto što nikada nisu bili, dakle da jedan identitet koji je „novi“ i koji tu postoji već vekovima, zamene za drugi novi koji nikada još nije postojao?! Duboko je problematična i druga Štedimlijina teza o crnogorskim vladikama koji su širili i jačali srpski identitet kod vlastitog stanovništva kako bi pojačali njegov borbeni duh. Ukoliko je Crna Gora bila slobodna i nepokorena, dok su Srbi bili turska raja, kako se onda ti slobodni mogu ohrabrivati tako što će se o njima govoriti kao delu onih koji su robovi?!

Za kraj, moram reći da Štedimlijin svetonazor pored izvesnog razočaranje pruža i određene nade. Jer ukoliko je jedna nacionalna ideja većinski zasnovana na toliko iracionalnom pogledu na svet i prisutna i propagirana od ljudi izrazito labilnog karaktera veliko je pitanje koliko na duže staze ona uopšte može biti uspešna u svom nacionalnom projektu koji podrazumeva asimilaciju onih koji žele da ostanu verni svom identitetu. Jer, što bi rekao srpski i crnogorski pravnik Valtazar Bogišić: „Što se grbo rodi, vrijeme ne ispravi“.

***

Marković, Savić Štedimlija. 1937. Osnovi crnogorskog nacionalizma, Politička biblioteka „Putovi“, Zagreb