Izbor patrijarha i epidemija - crkveno-pravna analiza

Pitanje* datuma održavanja izbornog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora na kome treba da se izabere 46. Patrijarh srpski jeste prevashodno crkveno pitanje i prvenstveno se tiče episkopata, sveštenstva, monaštva i vernog naroda Srpske Pravoslavne Crkve. Imajući u vidu značaj svetosavskog trona, kao i dostojanstvo i ulogu Patrijarha srpskog na širem planu, pitanje izbora Patrijarha srpskog, sa kojim je uzročno-posledično povezano pitanje datuma održavanja izbornog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora, ima i širi, društveni značaj i on, razume se, daleko prevazilazi okvire Srbije. 

Izborni ili Sveti Arhijerejski Sabor?

U javnosti se pominje ,,Izborni Sabor” kao crkveni organ koji je nadležan za izbor Patrijarha srpskog. Važeće odredbe Ustava Srpske Pravoslavne Crkve ne poznaju takav organ. U pitanju je izraz koji se nalazio u Ustavu Srpske Pravoslavne Crkve od 1931. do 1967. godine, kada su odredbe o Izbornom Saboru stavljene van snage.

Izborno telo koje vrši izbor Patrijarha srpskog, shodno odredbi iz člana 42 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, jeste Sveti Arhijerejski Sabor, s tim što ga u ovom slučaju, osim eparhijskih episkopa, konstituišu i aktivni vikarni episkopi. Sabor u izbornom zasedanju ima samo jednu crkveno-ustavnu nadležnost – izbor Patrijarha srpskog. Izborom novog Patrijarha srpskog, izborno zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora se završava.    

Opelo patrijarhu Irineju u Hramu Svetog Save 22. novembra 2020.

Sveti Arhijerejski Sabor može biti sazvan u redovno ili vanredno zasedanje, ali se, imajući u vidu 37. kanon svetih Apostola, saziva dva puta godišnje (u praksi često i samo jedamput godišnje, zavisno od mnogih činilaca i okolnosti, a u nekim pomesnim Crkvama i ređe). Kod nas je, u kolokvijalnom izrazu, jesenje zasedanje u medijima i javnosti često označavano kao vanredno u odnosu na prolećno zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora, koje je, opet najčešće, u medijima i javnosti označavano kao redovno. Prolećno i jesenje zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora su uvek, shodno kanonskom i crkvenom poretku, redovnog karaktera, a svako eventualno, crkvenim potrebama i prilikama uslovljeno, zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora mimo prolećnog i jesenjeg zasedanja ima status vanrednog zasedanja.

Rok i mesto

Crkveno posmatrano, rok za zakazivanje Svetog Arhijerejskog Sabora u izborno zasedanje prevashodno i suštinski predstavlja crkveno-pravno pitanje. Normom iz člana 45 stav 1 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve je propisano da se ,,izbor Patrijarha vrši na zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, proširenom i aktivnim vikarnim episkopima, i to najdalje u roku od tri meseca od dana kada se patrijaraški presto uprazni”. Ovo je poslednja važeća i opšteobavezujuća ustavna odredba, koju je 2005. usvojio Sveti Arhijerejski Sabor u okviru izmenâ i dopunâ Ustava Srpske Pravoslavne Crkve i objavljena je u ,,Glasniku”, službenom listu Srpske Pravoslavne Crkve (br. 6/2005).

Normom iz člana 45 stav 1 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve je propisano da se ,,izbor Patrijarha vrši na zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, proširenom i aktivnim vikarnim episkopima, i to najdalje u roku od tri meseca od dana kada se patrijaraški presto uprazni

Shodno navedenoj normi, rok od tri meseca za izbor Patrijarha srpskog na izbornom zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora je imperativan i on se, po pravilu, ne može produžavati. Kao što se vidi, ustavnom odredbom je propisan početak roka za sazivanje izbornog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora. Ustavni rok počinje da teče od dana upražnjavanja patrijaraškog prestola, koji može da se uprazni iz različitih razloga – smrću, ostavkom, zdravstvenom nemoći Patrijarha da obavlja svoje dužnosti (ona mora biti dužeg ili trajnog karaktera, uz adekvatne dokaze nadležnih medicinskih ustanova) ili svrgnućem (smenom) Patrijarha zbog neke saborski utvrđene kanonske krivice. Striktno posmatrano, Sveti Arhijerejski Sabor koji se zakaže radi izbora novog Patrijarha srpskog u imperativnom roku, pa čak i na svega nekoliko dana posle smrti i sahrane Patrijarha, jeste u saglasnosti sa Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve. Ovo je posebno važno u slučaju ostavke, zdravstvene nemoći ili svrgnuća Patrijarha.

U našoj Crkvi, kao i u ostalim pomesnim Pravoslavnim Crkvama, postoji blagoslovena praksa da se ni izbor novog igumana ili igumanije manastira ne vrši dok ne prođe četrdesetodnevni pomen preminulom igumanu ili igumaniji manastira, a kamoli Patrijarhu srpskom

Bez obzira na to što nema izričite ustavne zabrane, Sveti Arhijerejski Sinod, koji je, shodno članu 45 stav 2 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, nadležan za sazivanje izbornog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora, uvek ima u vidu da se takvo zasedanje, po smrti Patrijarha, ne zakazuje pre održavanja četrdesetodnevnog pomena upokojenom Patrijarhu. U našoj Crkvi, kao i u ostalim pomesnim Pravoslavnim Crkvama, postoji blagoslovena praksa da se ni izbor novog igumana ili igumanije manastira ne vrši dok ne prođe četrdesetodnevni pomen preminulom igumanu ili igumaniji manastira, a kamoli Patrijarhu srpskom. To su dani blagoslovenog sećanja, ali i dani žalosti i molitve tokom kojih pravoslavni episkopi, sveštenici, monasi, monahinje i vernici sa osobitim usrđem i ljubavlju uznose svoje molitve za pokoj duše preminulog koji je obavljao važno crkveno poslušanje. U srpskom narodu postoji, štaviše, i vekovna praksa ili običaj da ni sinovi ne dele imanje do četrdesetodnevnog pomena preminulom roditelju.

Patrijarh Pavle

Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve nije, za razliku od roka za sazivanje Svetog Arhijerejskog Sabora radi izbora Patrijarha, izričito propisano mesto održavanja Svetog Arhijerejskog Sabora. Sveti Arhijerejski Sinod je, shodno odredbi iz člana 59 stav 2 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, nadležan da, pod predsedništvom Patrijarha, odlučuje o datumu početka redovnog i vanrednog sazivanja Svetog Arhijerejskog Sabora. Ukoliko je patrijaraški presto upražnjen, shodno odredbi iz člana 62 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, Patrijarhovu dužnost vrši Sveti Arhijerejski Sinod pod predsednštvom najstarijeg po proizvodstvu mitropolita ili episkopa koji je član Svetog Arhijerejskog Sinoda. Nadležnost, ali sa prilično velikom slobodom, pri izboru mesta održavanja izbornog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora pripada Svetom Arhijerejskom Sinodu. Logično je da to, kao i u prethodnim slučajevima, bude u jednom od istorijskih sedišta predstojateljâ Srpske Pravoslavne Crkve (Pećka Patrijaršija, Beograd, Karlovci), ali se može zakazati i u nekom drugom gradu ili manastiru.

Izbor Patrijarha srpskog u složenim epidemiološkim uslovima

Treba imati u vidu da Crkva svoju jevanđelsku misiju vrši u ovom svetu, u realnom vremenu i datim prilikama, i da nije od njih odvojena. Osim toga, Crkva deluje u konkretnim državama i njihovim pravnim sistemima. Ovo je važna činjenica, koja posebno dobija na značenju u vremenu kada je čitav svet suočen sa vanrednom situacijom zbog pandemije koju je uzrokovao koronavirus. Može se reći da je u čitavom svetu, pa i kod nas, nastupila svojevrsna vanredna situacija (a ne vanredno stanje u pravnom smislu reči), koja je bitno uticala na život savremenog čoveka. Osim uticaja na zdravlje i život čoveka, epidemija koronavirusa je bitno uticala i na čovekovo kretanje i različite vrste sastajanja i okupljanja ljudi. Od toga, naravno, nisu izuzeti ni episkopi, sveštenici i vernici Srpske Crkve. Jedno od najčešćih pitanja, posle pitanja o roku za izbor novog Patrijarha srpskog na izbornom zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, jeste pitanje (ne)mogućnosti sazivanja izbornog zasedanja Sabora u složenim i rizičnim epidemiološkim uslovima. Odgovor na to pitanje se mora naći kroz uvažavanje imperativnog roka za izbor Patrijarha, s jedne, i pravnih normi državnih organa koje uređuju kretanje i okupljanje ljudi, sa druge strane.

Ukupno je, imajući u vidu četiri upražnjene episkopske katedre, četrdeset trojica episkopa, eparhijskih i vikarnih, koji konstituišu Sveti Arhijerejski Sabor na izbornom zasedanju

Srpska Pravoslavna Crkva danas ima četrdeset dve eparhije, od kojih se petnaest nalazi u Srbiji, dve u Crnoj Gori, pet u Bosni i Hercegovini, pet u Hrvatskoj, šest u više evropskih država, pet u više država u Severnoj i Južnoj Americi, tri u Severnoj Makedoniji i jedna u Australiji. Osim eparhijskih arhijereja, u sastav Svetog Arhijerejskog Sabora na izbornom zasedanju ulaze i aktivni vikarni episkopi. U Srpskoj Crkvi trenutno ima pet vikarnih episkopa, od kojih su dva u Srbiji, a po jedan u Severnoj Makedoniji, Rusiji i Crnoj Gori. Umirovljeni episkopi nisu članovi Svetog Arhijerskog Sabora. Ukupno je, imajući u vidu četiri upražnjene episkopske katedre, četrdeset trojica episkopa, eparhijskih i vikarnih, koji konstituišu Sveti Arhijerejski Sabor na izbornom zasedanju. Poznato je da u različitim državama u kojima služe arhijereji Srpske Crkve važe različite mere i pravne norme radi sprečavanja i suzbijanja širenja koronavirusa i to treba imati u vidu.

Pitanje kvoruma

Osim imperativnog ustavnog roka u kome se mora sazvati Sveti Arhijerejski Sabor u izborno zasedanje radi izbora novog Patrijarha, sledeće važno pitanje u ovom slučaju je vezano za prisustvo arhijerejâ, članova Svetog Arhijerejskog Sabora, na izbornom zasedanju. Odredbom iz člana 43 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve je propisano da kvorum, odnosno minimalan broj prisutnih arhijereja na izbornom, ali i na svakom drugom zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, čine najmanje dve trećine od ukupnog broja članova Svetog Arhijerejskog Sabora, uključujući i vikarne episkope, u današnjem slučaju, – s obzirom na to da su upražnjene Arhiepiskopija beogradsko-karlovačka i Eparhije crnogorsko-primorska, valjevska i temišvarska (nalazi se u specifičnom stanju dužeg administriranja), – neophodno je lično prisustvo najmanje dvadeset devet od četrdeset trojice eparhijskih i vikarnih episkopa, što predstavlja dvotrećinsku većinu.

Uslov za prisustvo članova Sabora je vezan za mogućnost njihovog dolaska, u složenoj epidemiološkoj situaciji i uz važenje različitih mera za putovanje iz sedišta njihovih eparhija u mesto u kome će se održavati Sabor. Imajući u vidu da je najveći broj episkopa Srpske Pravoslavne Crkve u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Severnoj Makedoniji i Hrvatskoj i da oni, kao i svi drugi građani, sa testom ili bez medicinskih testova, zavisno od mera propisanih za kretanje, mogu slobodno doći u Beograd, dâ se zaključiti da je u ovakvoj epidemiološkoj situaciji moguće ispuniti obavezujući crkveno-ustavni uslov od najmanje dve trećine prisutnih arhijereja na Saboru.

Naravno, najbolje je da se obezbedi prisustvo svih arhijereja na Saboru, ali treba imati u vidu ustavnu odredbu iz člana 43 stav 2 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve kojom je propisano da ,,odsutni arhijereji mogu ovlastiti druge eparhijske arhijereje da mesto njih glasaju, s tim da jedan arhijerej može biti opunomoćen samo sa jednim glasom”.

Osim toga, Sveti Arhijerejski Sabor je 20. maja 2015. godine, pod predsedništvom blaženopočivšeg patrijarha Irineja, doneo odluku kojom je zadržao navedenu ustavnu normu, ali ju je i proširio odredbom po kojoj i episkopi koji administriraju upražnjenim eparhijama imaju pravo glasa, u ime takve eparhije. Dalje, treba znati da je kanonska i ustavna obaveza svakog eparhijskog i vikarnog episkopa da prisustvuje zasedanju Sabora. Arhijereji koji bi zbog bilo kog razloga bili opravdano odsutni imaju pravo da svoj glas povere drugim episkopima uz poštovanje ustavnog i saborskog ograničenja da jedan episkop može biti opunomoćen samo sa jednim glasom i to predstavlja dobru praksu u Svetom Arhijerejskom Saboru.

U ovakvoj epidemiološkoj situaciji, pa čak i u složenijoj od ove (sve do zatvaranja državnih granica), može se, imajući u vidu ustavnu odredbu i saborsku odluku novijeg datuma, omogućiti ispunjenje Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve propisanih uslova za sazivanje, održavanje i odlučivanje Sabora i izbor novog Patrijarha srpskog. Eventualno opravdano odsustvo pojedinih arhijereja (do trećine od ukupnog broja članova Sabora) ne bi umanjilo legitimitet izabranog Patrijarha srpskog jer i oni, na posredan način, u skladu sa crkveno-pravnim normama, imaju mogućnost da učestvuju u izboru Patrijarha.

Sveti Arhijerejski Sabor ili "javno okupljanje"

Imajući u vidu činjenicu da su javni skupovi ili zabranjeni ili ograničeni na određeni broj lica u zatvorenom prostoru, postavlja se pitanje: da li zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora, koji u izbornom zasedanju u budućem slučaju ima četrdeset tri člana, predstavlja javno okupljanje u pravnom smislu reči? Odgovor je odrečan.

Sveti Arhijerejski Sabor je najviši crkveni organ jerarhijskog karaktera, čiji je rad propisan Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve i saborskim Poslovnikom o radu, pa on nikako ne spada u javna okupljanja u smislu tog zakonskog izraza. Sabor, dakle, ne predstavlja javno okupljanje za koje se izdaje odobrenje ili koje se može zabraniti rešenjem kao upravnim aktom državnog organa. Uostalom, u Republici Srbiji se održavaju sednice Narodne skupštine (250 poslanika), mnogih radnih tela Skupštine sa stručnim i pomoćnim osobljem, Vlade Republike Srbije i drugih kolegijalnih državnih organa i stručnih tela.

U konkretnom slučaju dolazećeg izbornog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora u složenim epidemiološkim uslovima mora se voditi računa, pre svega radi očuvanja zdravlja arhijerejâ Srpske Pravoslavne Crkve i lica koja sa njima dolaze u kontakt, o poštovanju zdravstvenih mera (adekvatna saborska dvorana veće površine, održavanje fizičke distance, dezinfekcija i tako dalje). Poštovanje tih mera, važnih za očuvanje zdravlja uopšte, ne predstavlja smetnju za održavanje i rad Sabora. Izborno zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora u složenim epidemiološkim uslovima može se, radi poštovanja zdravstvenih mera, održati u Hramu Svetog Save na Vračaru, ili u njegovoj kripti, ili u crkvenoj dvorani veće površine. Naša Crkva je tokom epidemiološke krize više puta pozvala vernike da se pridržavaju zdravstvenih mera, pa njihovo poštovanje u ovom slučaju ni u čemu ne bi remetilo tok Sabora. 

Postupak u slučaju zatvaranja državnih granica ili vanrednog stanja

Novo pitanje je vezano za potencijalno zatvaranje državnih granica ukoliko bi se epidemija širila u mnogo većem obimu. U tom slučaju, Sveti Arhijerejski Sinod, kao drugi po rangu u hijerarhiji crkveno-ustavnih organa, po Ustavu Srpske Pravoslavne Crkve nema pravo da, i pored objektivne situacije, menja imperativni ustavni rok od tri meseca za zakazivanje Svetog Arhijerejskog Sabora i izbor Patrijarha. S obzirom na to da Sveti Arhijerejski Sabor jeste nadležni crkveni organ za izmene, dopune i donošenje Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, onda bi se iz takve – neželjene, ali potencijalno moguće – situacije, radi poštovanja Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, morala pribaviti pisana saglasnost članova Svetog Arhijerejskog Sabora za prolongiranje roka za sazivanje Sabora u izborno zasedanje radi izbora novog Patrijarha srpskog.

Izuzetak bi predstavljala situacija u kojoj bi bilo proglašeno vanredno stanje. Shodno odredbi iz člana 99 stav 1 tačka 5 Ustava Republike Srbije, Narodna skupština proglašava vanredno stanje, a ukida ga na osnovu člana 105 stav 2 tačka 2 Ustava Republike Srbije. Vanredno stanje u pravnom smislu nije isto što i vanredna situacija. Vanredno stanje, shodno odredbi iz člana 200 stavovi 2 i 3 Ustava Republike Srbije, najduže može trajati devedeset dana, a po isteku tog roka Narodna skupština može produžiti odluku o vanrednom stanju za još devedeset dana. Vanredno stanje, ukoliko Narodna skupština nije u mogućnosti da se sastane, shodno odredbi iz člana 200 stav 5 Ustava Republike Srbije, mogu da proglase zajedno predsednik Republike, predsednik Narodne skupštine i predsednik Vlade pod istim uslovima kao i Narodna skupština. U slučaju proglašenja vanrednog stanja mogu biti propisane mere kojima se odstupa od Ustavom zajemčenih ljudskih i manjinskih prava. Postoje i druge norme Ustava Republike Srbije u vezi sa vanrednim stanjem, ali one nisu od značaja u ovom slučaju.

Postupak za završetak izbora novog Patrijarha u svakoj situaciji, osim u slučaju uvođenja vanrednog stanja, shodno Ustavu Srpske Pravoslavne Crkve, treba završiti do 19. februara 2021. godine

U slučaju proglašenja vanrednog stanja, to bi bila opštepoznata činjenica, pa Sveti Sinod ne bi morao da pribavlja saglasnost članova Sabora za produženje Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve propisanog roka za izbor Patrijarha, ali se podrazumeva da oni o tome treba da budu obavešteni na isti način kao što ih Sveti Sinod obaveštava o drugim važnim crkvenim odlukama. Sveti Sinod bi imao obavezu da odmah po prestanku vanrednog stanja sazove Sveti Arhijerejski Sabor u izborno zasedanje.

S obzirom na to da je patrijaraški tron upražnjen upokojenjem blaženopočivšeg patrijarha Irineja 20. novembra 2020. godine, postupak za završetak izbora novog Patrijarha u svakoj situaciji, osim u slučaju uvođenja vanrednog stanja, shodno Ustavu Srpske Pravoslavne Crkve, treba završiti do 19. februara 2021. godine.

Jedan istorijski primer

U novijoj istoriji Srpske Crkve smo imali primer kada od marta 1941. godine, to jest od početka Drugog svetskog rata na našem tlu, do maja 1947. godine, odnosno do povratka patrijarha Gavrila (Dožića) iz zarobljeništva i njegovog potonjeg lečenja, nije održano nijedno zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora. Svim crkvenim poslovima upravljao je u tom periodu Sveti Arhijerejski Sinod pod predsedništvom mitropolita skopskog Josifa (Cvijovića), koji je u to vreme imao status člana-zamenika u Svetom Sinodu. Situacija je u ratno, kao i u poratno vreme, bila više nego teška, ali je brod Crkve krmanjen mudro i odgovorno. Sveti Sinod je Svetom Arhijerejskom Saboru podneo iscrpan Izveštaj o radu od 1941. do 1947. godine, koji je Sabor usvojio. Ratno stanje i sprečenost patrijarha Gavrila da vrši svoje patrijaraške dužnosti predstavljale su objektivan razlog za višegodišnje nesazivanje Svetog Arhijerejskog Sabora.

Svečanost u Patrijaršiji posle ustoličenja Gavrila Dožića za patrijarha Srpske pravoslavne crkve 1938. godine

Izbor novog Patrijarha srpskog mora da bude legalan i legitiman, a to znači da mora biti izvršen u skladu sa svetim kanonima, Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve i osveštanom praksom Srpske Crkve. Sveti Sinod je odgovoran Svetom Arhijerejskom Saboru i jedini je nadležan za donošenje odluke o sazivanju Svetog Arhijerejskog Sabora u izborno zasedanje. Odluka Svetog Sinoda mora biti u skladu sa svetim kanonima, uslovima propisanim Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve, koji su kumulativni i moraju biti ispunjeni, i sveukupnom epidemiološkom situacijom.

(Autor je protojerej-stavrofor, doktor nauka i koordinator Pravnog saveta Mitropolije crnogorsko-primorske)