Deset vekova Markovog grada

Zvečan je vekovima bio brana raznim osvajačIma na jugu Srbije. Po narodnom predanju, grad je često i rado pohodio Kraljević Marko, pa ga narod i danas naziva imenom ovog proslavljenog junaka. Na levoj obali Ibra, tamo gde on u svoje korito prihvata reku Sitnicu, visoko na brdu iznad Kosovske Mitrovice, nalazi se Zvečan, jedan od najstarijih i najznamenitijih srpskih srednjovekovnih gradova.

Sagrađen na visokoj i teško pristupačnoj kupi, Zvečan je tokom više vekova imao dominantan položaj nad dolinama i putevima koji se ispod njega ukrštaju i vode ka staroj Raškoj, Kosovu, Drenici i Ibarskom Kolašinu, a kasnije i u odbrani obližnjeg, takođe znamenitog, starog rudnika Trepča.

Da bi se bolje shvatio značaj utvrđenog grada Zvečana za odbranu srpskih krajeva od tuđinskih vojski, treba reći da se u srednjem veku pod imenom "grad" nije podrazumevalo veliko uređeno naselje, nego utvrđenje koje je služilo za odbranu naselja, važnih komunikacija, određenih mesta i krajeva. Gradovi su u to vreme bili zaštitna brana kroz klisure, tesnace i područja kojima su se najlakše probijale tuđinske horde i osvajači.

Među najznačajnije srednjovekovne gradove na Kosovu i Metohiji spadaju Zvečan, Lipljan, Novo Brdo, Prizren, Vučitrn, Višegrad (Dušanov grad) na Prizrenskoj Bistrici i drugi.

O značaju Zvečana kao utvrđenog grada prema susednoj Vizantiji govori i činjenica da se on pominje u istorijskim izvorima već u ranom srednjem veku.

Prvi pomen Zvečana vezan je za ime bugarskog cara Simeona, s kraja IX i početka X veka, za koga se kaže da je u mnogobrojnim ratovima Vizantije imao uspeha i da je sagradio veliki broj gradova i tvrđava na balkanskom poluostrvu – „sve do Zvečana na stavama Ibra i Sitnice".

Međutim, prvi sigurni istorijski podaci o Zvečanu kao pograničnom gradu srpsko-vizantijske granice dosežu do poznate vizantijske carice Ane Komnin, koja piše da je 1091–1093. vizantijski car Aleksije Komnin tri puta dolazio do srpske granice ne bi li umirio lukavog i veštog župana Vukana, koji je uspeo da pod Zvečanom potuče Grke i povuče se u tvrđavu.

Drugi siguran podatak govori da je Nemanja 1171. godine kod sela Pantina, blizu Zvečana, potukao Vizantince i pristalice svoje braće potpomognute stranim najamnicima. U toj bici poginuo je Nemanjin brat Tihomir, udavivši se u Sitnici, a Nemanja je u crkvi Svetog Đurđa u gradu Zvečanu održao blagodarenje.

Autentični istorijski zapisi dalje kažu: godine 1321, posle smrti kralja Milutina, u borbi za presto Milutinov stariji sin Konstantin bio je ubijen od takmaca za presto i polubrata Stefana Dečanskog, a potom sahranjen u crkvi Svetog Đurđa na Zvečanu.

Deset godina kasnije (1331) istu tragičnu sudbinu doživeo je i Stefan Dečanski, koga je njegov sin, kralj Dušan, svrgao sa prestola i zarobio u gradu Petriču više Nerodimlja, pa potom zatočio u Zvečanu, gde je stari kralj nasilno umoren.

U istorijskim izvorima se dalje navodi da je tokom 1360. godine Zvečan pripadao "čelniku Musi", zetu kneza Lazara, a potom knezu Vojislavu Vojinoviću, županu Nikoli Altomanoviću, da bi konačno prešao u posed Vuka Brankovića, koji ga je držao do 1396. godine, kada su ga zauzeli Turci.

Zbog svog dugog postojanja i velikog značaja koji je imao za srpsku srednjovekovnu državu, nije ni slučajno ni neobično da se grad Zvečan pominje i u našim epskim narodnim pesmama i da su neke od najlepših stranica te poezije posvećene Kraljeviću Marku, koji je sa svojim šarcem pohodio Zvečan.

Po narodnom predanju, naime, Kraljević Marko je često navraćao u Zvečan, pa narod na Kosovu i Metohiji i danas srednjovekovni grad Zvečan naziva Gradom (ili Kulom) Kraljevića Marka.

Zvečanski grad, koji već deset vekova dominira nad Ibrom i Sitnicom, sastojao se iz tri dela: Gornjeg Grada, izgrađenog na platou na samom vrhu brda, Donjeg Grada, sa zaštitnim zidovima i kulama i Podgrađa, sa trgom kao najnižim delom, u okviru koga su se nalazili utvrđeni objekti sa trgom, bunari-studenci i lagumi koji su vodili do same obale Ibra, da bi u slučaju opsade grada omgućavali normalno snabdvanje vodom.

U Gornjem Gradu otkopani su zidovi glavne osmougaone kule, crkve Svetog Đurđa i zidine citadele sa pet kula i dve cisterne. U Podgrađu, južno od Gornjeg Grada, na maloj steni postojalo je utvrđenje zvano Mali Zvečan, koje je imalo ulogu da štiti Podgrađe sa trgom i da prihvati vojnu posadu i straže. Pored crkve Svetog Đurđa Nemanja je pred kraj XII veka sagradio i crkvu Svetog Stefana. Treća srednjvekovna crkva nalazila se ispod Zvečana i bila je posvećena Svetom Dimitriju.